تیرنگ نیوز: جامع ترین تعریف برای نفت شاید همان تعریف ساده ای باشد که در دوران مدرسه در کتاب علوم خوانده ایم؛ نفت مجموعه ای از هیدورکربن های جامد و بصورت مایع و گاز است که از تجزیه زیستی بدن موجودات تک سلولی به وجود آمده است.
*چگونگی پیداش نفت
در واقع نفتی که امروز در میادین نفتی جنوب ایران استخراج می شود از پیکره جلبک‌ها و گیاهانی به وجود آمده است که در دریا‌های کم عمق زندگی می کردند. پس از مرگ و فرورفتن آنها در بستر دریا، مواد ارگانیک با سایر رسوبات ترکیب و مدفون شدند. در طی میلیون‌ها سال و تحت فشار و دمای بالا، باقی مانده این ارگانیزم‌ها به چیز‌هایی تبدیل شدند که ما امروزه از آنها تحت عنوان سوخت فسیلی نام می بریم. زغال سنگ، گاز طبیعی و نفت از جمله سوخت‌های فسیلی هستند که با چنین شرایطی ایجاد می‌شوند. میلیون‌ها سال طول می‌کشد تا فرآیند شکل‌گیری نفت مجددا تکمیل شود. به عبارت بهتر هنگامی که آن را استخراج و مصرف کنیم، تقریبا هیچ راهی برای جایگزین کردن آن وجود ندارد.
نفت خام به طور معمول سیاه و یا قهوه‌ای تیره است، اما می‌تواند ته رنگی از رنگ‌های زرد، قرمز، برنزی و یا حتی سبز داشته باشد. این تنوع رنگ نشان دهنده ترکیبات شیمیایی خاصی هستند که منابع مختلف تشکیل نفت خام دارند. به عبارت بهتر این ترکیبات در شکل‌گیری نفت دخیل بوده‌اند. به عنوان مثال حضور فلزات و یا گوگرد منجر به روشن‌تر شدن رنگ نفت می‌شود.
*منابع نفت جهان
با تعریفی که از نفت ارائه شد در می یابیم هر جایی از این کره پهناور که منابع آبی گسترده ای وجود داشته باشد احتمال وجود نفت در آن منطقه بیشتر است و شانس اینکه در گذشته های دور مامنی برای فیتوپلانکتون ها و جلبک ها بوده باشد افزون تر است. از این رو بررسی های زمین شناسی، نشان داد، بخش عمده‌ای از ذخایر نفت و گاز جهان در فلات قاره‌ای نروژ ذخیره شده است که از یک لایه ضخیم خاک رس سیاه در چندین هزار متری زیر بستر دریا، نشأت می‌گیرد. طبق اعلام اوپک ونزوئلا، عربستان، ایران و عراق بیشترین میزان نفت جهان را در اختیار دارند. همچنین بیش از ۸۰ درصد نفت جهان در اختیار کشورهای عضو پیمان کارتابل اوپک قرار دارد.
نفت بر اساس ۳ عامل نامگذاری و البته قیمت گذاری می شود:
اول موقعیت جغرافیایی استخراج نفت (مثل نفت برنت، نفت دبی، نفت اینترمیدیت تگزاس غربی)
دوم مقدار گوگرد موجود در نفت است که هر چقدر میزان گوگرد کمتر باشد (زیر نیم درصد) نفت شیرین تر و گران تر است (نفت ترش و نفت شیرین)
سوم درجه گرانش ای پی آی که شاخص چگالی نفت خام بشمار می رود که اگر این شاخص بزرگتر از ۱۰ باشد نفت سبک و کوچکتر از آن نفت سنگین محسوب می شود. هر چقدر نفت سبک تر باشد بازدهی بالاتری دارد و بالتبع ارزش بیشتری در بازار دارد.
*دلایل اهمیت نفت
نفت و گاز، مهم ترین منابع تأمین انرژی بشر امروزی هستند؛ به‌طوری که نفت خام حدود ۴۵ درصد و گاز طبیعی ۲۵ درصد کل انرژی دنیا را تأمین می‌کنند. از این رو نفت و گاز در معادلات اقتصادی ـ سیاسی جهان اهمیت بسزایی دارند و در روابط بین المللی نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. کشورهای جهان، به لحاظ برخورداری از ذخایر انرژی به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه اول که بیشترین مقدار انرژی را در جهان مصرف می‌کنند، سهم خیلی ناچیزی از ذخایر نفت و گاز دنیا را دارند. این کشورها به شدت نیازمند گروه دوم یا کشورهای دارای ذخایر نفتی هستند. در این گروه، کشورهای خاورمیانه با بیش از ۶۵ درصد منابع نفتی دنیا تنها ۴/۸ درصد از این انرژی را مصرف می‌کنند. از جمله سیاست‌های اساسی کشورهای مصرف‌کننده، تأمین مطمئن انرژی و ایجاد امنیت عرضه است. امنیت عرضه، بازار باثبات و مطمئنی را می‌طلبد که انرژی را با قیمت مناسب برای مصرف‌کنندگان تأمین کند. چشم‌انداز آینده ذخایر نفت و گاز در جهان نشان می‌دهد این ذخایر در کشورهای بزرگ صنعتی، آینده تاریکی دارند و میزان ذخایر انرژی این کشورها به شدت در حال کاهش است. آینده تاریک ذخایر انرژی به ویژه در کشورهایی که ذخیره چندانی ندارند، بیشتر روشن می‌شود. در مقابل این کشورها، ذخایر انرژی کشورهای خاورمیانه آینده روشن‌تری دارد. ذخیره نفتی ایران ۶۷ سال و عربستان ۸۵ سال دوام خواهد داشت. بنابراین ذخایر نفت و گاز ایران در جغرافیای سیاسی و اقتصادی نقش راهبردی به کشور ما می‌بخشند. البته احتمال کشف ذخایر عظیم انرژی و تغییر این معادلات را در آینده نمی‌توان نفی کرد، اما با توجه به مطالعات و اکتشاف های انجام شده، تغییر کلی این روند در آینده چندان محتمل نیست. از سوی دیگر، به نظر نمی‌رسد انرژی‌های جدید تا ۵۰ سال آینده رقیبی جدی برای سوخت‌های فسیلی به حساب آیند. وابستگی شدید کشورهای توسعه‌یافته به انرژی نهفته در کشورهای دارنده این ذخایر، فرصت‌ها و تهدیدهای راهبردی را برای این کشورها و از جمله کشور ما ایجاد می‌کند.
تجربه نشان می‌دهد که کشورهای فاقد منابع انرژی، برای تأمین مطمئن انرژی مورد نیاز خود از هر وسیله‌ای از جمله استعمار، کودتا و تشکیل حکومت‌های دست‌نشانده در کشورهای نفت خیز استفاده می‌کنند. هر چند برخی از این روش‌ها، امروزه قدیمی به نظر می‌رسند، اما هنوز هم استفاده از حربه زور و خشونت برای تأمین این ماده حیاتی ادامه دارد. بسیاری از صاحب‌نظران سیاسی، حضور نظامی آمریکا در منطقه و اشغال عراق را معلول چشم‌انداز تاریک انرژی در آمریکا و تلاش برای کنترل منابع نفت و گاز منطقه می‌دانند. به عبارت دیگر، ایجاد امنیت عرضه، آمریکا را به لشکرکشی به منطقه و تلاش برای ایجاد پایگاه نظامی مستحکم در آن سوق داده است. در کنار این تهدیدها، مسئله آینده انرژی در جهان برای ما فرصت‌های مهمی را می‌آفریند که در صورت هوشیاری می‌توان ضمن استفاده از آن، از کنار تهدیدها هم به سلامت عبور کرد.
این فرصت‌ها را می‌توان به انواع زیر تقسیم کرد:
فرصت های اقتصادی، فرصت های صنعتی و فناوری، فرصت های سیاسی و امنیتی.
درآمد حاصل از فروش نفت، برای کشورها فرصت‌های اقتصادی را می‌آفرینند. در حقیقت پول نفت بطور غیرمستقیم تامین کننده نیازهای افقتصادی دول مختلف می باشد. همچنین نیاز کشورهای جهان به منابع انرژی کشور نفت خیز، سبب گسترش روابط سیاسی و افزایش ضریب امنیتی در صحنه بین‌المللی می‌شود. جلب توجه کشورهای دارنده سرمایه و فناوری برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز کشور نیز، فرصت دیگری است که به واسطه وجود این ذخایر ارزشمند به وجود می‌آید. کشورهای دیگر برای تضمین امنیت انرژی خود و کسب منفعت، با وجود شرایط سیاسی خاص منطقه و به ویژه ایران، تمایل خود را به این سرمایه‌گذاری‌ها نشان داده‌اند. سرمایه‌گذاری اقتصادی کشورهای عربی و ژاپن برای توسعه میدان های نفتی پارس جنوبی یا شرکت نفت توتال فرانسه در منطقه آزادگان، نمونه‌هایی از این همکاری های چندجانبه بین المللی به منظور گسترش روابط است. مبادلات صنعتی ناشی از وجود این ذخایر نفتی، می‌توانند انتقال فناوری، کسب تجربیات صنعتی و رشد صنایع جانبی را سبب شوند. هر چه دامنه گفت وگوی صنعتی کشور ما با کشورهای توسعه‌یافته افزایش یابد، ضریب امنیت و موقعیت سیاسی ایران هم در جهان تقویت می‌شود. متأسفانه در کشور ما تنها داد و ستد انرژی در معاملات سیاسی مؤثر دیده شده و کمتر به داد و ستدهای صنعتی و تکنولوژیک توجه شده است. در حالی که اهمیت داد و ستدهای تکنولوژیک به هیچ روی کمتر از فروش نفت نیست و حتی به مراتب نقش بیشتری در توسعه روابط سیاسی کشور ایفا می کند. باید توجه کرد که این فرصت‌ها اگر به درستی استفاده نشوند، موجب تهدیدهای بزرگ تری خواهند شد. برای مثال، قراردادهای نفتی می‌توانند محل وابستگی سیاسی و اقتصادی شوند، یا داد و ستد انرژی به محل تأمین ارز برای جبران ناکارآمدی بخش‌های اقتصادی دولت و غیره تبدیل شوند. استفاده از این فرصت‌ها نیازمند طرح علمی مسائل و حرکت مبتنی بر کار کارشناسی است.
*اقتصاد نفتی
روسیه و عربستان به عنوان منابع تولید گاز و نفت جهان نقش تعیین کننده ای در عرضه انرژی دنیا ایفا می کنند. روسیه به عنوان بزرگترین صادرکننده گاز جهان و عربستان به عنوان غول نفتی جهان با اتحاذ سیاست های کارشکنانه در پی برهم زدن معادلات اقتصادی جهان هستند. از آنجا که قیمت گاز تحت تاثیر قیمت نفت تخمین زده می شود بنابراین این دو کشور با تصمیمات جنگ طلبانه و یک طرفه بدنبال پیکار جنگ نفتی در خاورمیانه با تداوم سیاست های مداخله جویانه آمریکا در منطقه هستند. به‌دلیل تحریم‌های آمریکا، وابستگی ایران به نفت بسیار کاهش پیدا کرده؛ تاجایی‌که در سال گذشته بودجه ما کمترین وابستگی را به نفت داشته است یعنی حدود ۸ درصد. در واقع تحریم‌ها نوعی توفیق اجباری است و به‌دلیل کاهش وابستگی ما به بازار نفت، در مقایسه با دیگر کشورها کمتر دچار آسیب می‌شویم. در شرایطی که تقاضا تحت تاثیر دوران شیوع ویروس کوید ۱۹ (کرونا ویروس) آسیب دیده است اما ما بیش از هر زمان دیگری به مدیریت عرضه نیاز داریم. اما اگر در این میات مسائلی در پشت پرده سیاست وجود داشته باشد و سبب دوگانگی شود و عربستان به جای آمریکا قصد اجرای برنامه‌هایی را داشته باشد که روسیه و ایران مانع از به ثمر نشستن آن باشند، احتمال ادامه کاهش قیمت نفت دور از ذهن نخواهد بود.
🔸اثرات اقتصاد دانش بنیان
در دنیای مدرن امروز با توجه به افزایش بهره وری اقتصاد دانش محور دولت ها سعی در توسعه و باورپذیری اقتصاد دانش بنیان دارند تا در سایر حوزه های اجتماعی و فرهنگی نیز پیشرفت کنند.
از آنجا که هر یک از ارکان اقتصاد دانش بنیان موجب افزایش عملکرد تولید، افزایش بهره وری و افزایش تولیدات داخلی می شوند و پیامد گسترش دانش در اقتصاد، موجب تغییرات اساسی و کارامد در فناوری و بهبود بهره وری موجب کاهش قیمت ها، افزایش درآمدها و درنتیجه کاهش تورم می شود. با توجه به اینکه در ایران نیز همیشه با دو معضل مهم یعنی تورم مزمن و بهره وری پایین مواجه هستیم، دولت مردان می توانند با حمایت بیشتر و تسهیل شرایط، از اقتصاد دانش بنیان بر محور جوانان و نخبگان در افزایش اعتلای فرهنگی و اقتصادی جامعه بیش از گذشته پیشگام باشند.
- نویسنده : روزبه مفیدیان مشاور بنیاد نخبگان مازندران
