تیرنگ:
محیط‌بانان یکی از ارکان اصلی حفاظت از منابع طبیعی و حیات‌وحش کشور هستند. وظیفه آنها نه تنها پیشگیری از تخریب محیط‌زیست، بلکه ایجاد تعادل میان بهره‌برداری انسان و پایداری اکوسیستم‌هاست. تعداد محیط‌بانان در مقایسه با مساحت مناطق تحت پوشش، بسیار اندک است و هر محیط‌بان به‌طور میانگین موظف به حفاظت از هزاران هکتار زمین و زیستگاه است.
✓وظایف محیط‌بانان و گستره مسئولیت‌ها
کار محیط‌بانی به حضور دائم در مناطق حفاظت‌شده، کوهستان‌ها، جنگل‌ها و تالاب‌ها نیاز دارد. وظایف اصلی آنها شامل جلوگیری از شکار غیرمجاز، مبارزه با قاچاق گونه‌های گیاهی و جانوری، پایش سلامت زیستگاه‌ها، مهار آتش‌سوزی‌های جنگلی و کنترل ورود و خروج در مناطق حساس است. در بسیاری از موارد، محیط‌بانان برای انجام مأموریت‌ها ناچارند در شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی دشوار فعالیت کنند و حتی شب‌ها را در پاسگاه‌های دورافتاده بگذرانند.
✓چالش‌های جدی و خطرات جانی
محیط‌بانان با چالش‌های متعددی مواجه‌اند که بخش قابل‌توجهی از آنها به کمبود تجهیزات و نیروی انسانی بازمی‌گردد. نبود خودروهای مناسب، بی‌سیم‌های پیشرفته، دوربین‌های دید در شب و تجهیزات کوهنوردی و امداد، کار آنها را بسیار دشوار می‌کند. در کنار این کمبودها، خطر درگیری مسلحانه با شکارچیان غیرمجاز یکی از جدی‌ترین تهدیدهای جانی است. آمارها نشان می‌دهد که تاکنون ده‌ها محیط‌بان در حین انجام وظیفه جان خود را از دست داده‌اند یا دچار مصدومیت جدی شده‌اند.
از آنجا که شکار غیرمجاز برای برخی سودآور است، گروه‌هایی حاضرند برای عبور از قوانین، دست به خشونت بزنند. در چنین شرایطی، محیط‌بانان با کمترین امکانات حفاظتی در خط مقدم مقابله قرار می‌گیرند. این خطرات سبب شده که شغل محیط‌بانی در شمار مشاغل پرریسک قرار گیرد.
از منظر معیشتی، بسیاری از محیط‌بانان از حقوق و مزایای محدودی برخوردارند که با سختی کار و خطرات شغل آنها تناسب ندارد. این مسئله انگیزه و توان ادامه فعالیت را کاهش می‌دهد و لزوم بازنگری در نظام پرداخت و حمایت‌های رفاهی را دوچندان می‌کند.
✓نقش حیاتی محیط‌بانان در حفظ سرمایه‌های طبیعی
ایران به دلیل تنوع اقلیمی، دارای زیستگاه‌های گوناگون از جنگل‌های هیرکانی تا بیابان‌های مرکزی و کوهستان‌های زاگرس است. هر یک از این زیستگاه‌ها میزبان گونه‌های گیاهی و جانوری منحصربه‌فردی هستند که بخشی از میراث طبیعی کشور محسوب می‌شوند. نابودی یا کاهش این گونه‌ها، به معنای از دست رفتن سرمایه‌های غیرقابل‌جبران ملی است.
محیط‌بانان با جلوگیری از شکار بی‌رویه، مقابله با تخریب جنگل‌ها و کنترل چرای بی‌رویه دام، نقش اساسی در حفظ این سرمایه‌ها ایفا می‌کنند. فعالیت آنها همچنین به پیشگیری از فرسایش خاک، حفظ منابع آب، و مقابله با گسترش بیابان‌زایی کمک می‌کند. این اقدامات نه تنها برای محیط‌زیست، بلکه برای امنیت غذایی و کیفیت زندگی انسان‌ها نیز حیاتی است.
✓ضرورت سیاست‌های حمایتی و آموزشی
برای ارتقای جایگاه محیط‌بانان، چند اقدام کلیدی لازم است:
1. افزایش بودجه و تجهیزات: تأمین خودروهای مناسب، ابزارهای ارتباطی و تجهیزات ایمنی پیشرفته برای کاهش خطرات جانی.
2. افزایش نیروی انسانی: کاهش نسبت مساحت مناطق حفاظت‌شده به تعداد محیط‌بانان، تا امکان نظارت مؤثرتر فراهم شود.
3. آموزش تخصصی و به‌روز: برنامه‌های آموزشی در حوزه حقوق محیط‌زیست، امداد و نجات، و مهارت‌های ارتباطی با جوامع محلی.
4. حمایت حقوقی مؤثر: تدوین سازوکارهایی برای حمایت قضایی و روانی از محیط‌بانان در پرونده‌های ناشی از انجام وظیفه.
5. بهبود شرایط معیشتی: بازنگری در حقوق و مزایا، تأمین بیمه‌های تکمیلی و مزایای بازنشستگی متناسب با سختی کار.
✓مسئولیت اجتماعی و مشارکت عمومی
حمایت از محیط‌بانان صرفاً وظیفه دولت و سازمان‌های رسمی نیست. جوامع محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد و حتی گردشگران می‌توانند نقش فعالی در کاهش فشار بر محیط‌بانان داشته باشند. آموزش و آگاهی‌رسانی در مورد اهمیت حفظ طبیعت، تشویق به گردشگری مسئولانه و همکاری در گزارش تخلفات محیط‌زیستی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند بار مسئولیت را سبک‌تر کند.
✓سخن پایانی
محیط‌بانان در خط مقدم دفاع از طبیعت قرار دارند، اما برای انجام مؤثر این وظیفه حیاتی، نیازمند حمایت جدی‌تر در ابعاد تجهیزاتی، حقوقی و معیشتی هستند. تقویت جایگاه محیط‌بانان نه تنها به حفظ حیات‌وحش و منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه سرمایه‌گذاری بلندمدتی برای پایداری زندگی انسانی و توسعه پایدار کشور است.
