تیرنگ:
در سبزترین استان کشور که برنج، نماد زندگی است، امروز نشانه‌هایی جدی از تنش آبی دیده می‌شود. بارش‌هایی که سالها ضامن پایداری کشاورزی در مازندران بودند، حالا جای خود را به هشدارها داده‌اند؛ هشدارهایی که جدی‌اند اما هنوز به‌طور کامل جدی گرفته نشده‌اند.
باوجود اعلام صریح و رسمی شرکت آب منطقه‌ای مبنی بر ممنوعیت نشای مجدد، بسیاری از کشاورزان در مناطق مختلف مازندران، همچنان بر ادامه کشت دوم برنج پافشاری می‌کنند. کشت دوم، در سال‌هایی که آب به‌وفور در دسترس بود، یک راهکار اقتصادی مؤثر برای افزایش درآمد کشاورزان محسوب می‌شد؛ اما اکنون در شرایط تغییر اقلیم و کاهش جدی منابع آبی، تبدیل به یک تهدید بالقوه برای پایداری کشاورزی استان شده است.
✓ کاهش ۱۳۷ میلیون مترمکعبی منابع آب زیرزمینی
حیدر داوودیان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرده است:
«در حال حاضر حجم مخزن آب‌های زیرزمینی مازندران نسبت به دوره درازمدت ۱۳۷ میلیون مترمکعب کمتر شده است.»
این رقم به‌تنهایی گویای یک بحران خاموش است. روندی که طی سال‌های اخیر، به‌ویژه با افزایش استفاده از آب‌های زیرزمینی برای کشت دوم تشدید شده و حالا با افت محسوس آورد رودخانه‌ها، چهره‌ای ملموس‌تر یافته است.
✓کاهش ۱۸ درصدی آورد رودخانه‌ها
به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران، میزان آورد رودخانه‌های استان نسبت به دوره درازمدت حدود ۱۸ درصد کاهش یافته است. او تصریح می‌کند:
«در حالی‌که تصور می‌شود در غرب مازندران وضعیت بهتر است، بررسی‌ها نشان می‌دهد در آن مناطق هم با کاهش چشمگیر حجم آب رودخانه‌ها مواجه هستیم.»
این واقعیت، اهمیت پرهیز از تصمیمات هیجانی و اجرای الگوهای کشت مبتنی بر شرایط اقلیمی را دوچندان می‌کند. چرا که اگر این روند ادامه یابد، بخشی از شالیزارها در سال‌های آتی عملاً غیرقابل کشت خواهند شد.
✓ هشدار جهاد کشاورزی: کشاورزان بیشترین آسیب را خواهند دید
هادی باقری، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی مازندران نیز با ابراز نگرانی از وضعیت موجود گفته است: «با وجود اینکه شرکت آب منطقه‌ای به‌صورت رسمی ممنوعیت نشای دوباره را اعلام کرده، اما متأسفانه برخی کشاورزان اقدام به این کار کردند.»
او تأکید کرده که اگر منابع آبی دچار چالش شود، کشاورزان بیشترین ضرر را متحمل خواهند شد.
این اظهارات نشان می‌دهد که شکاف میان سیاست‌گذاری و واقعیت‌های میدانی هنوز پر نشده است. در حالی‌که توصیه کارشناسی بر پرهیز از کشت دوم در سال‌های کم‌آب تأکید دارد، انگیزه‌های اقتصادی و نبود جایگزین درآمدی، بسیاری از کشاورزان را به سمت تکرار این الگوی پرمصرف سوق می‌دهد.
✓ کشت دوم در شرایط خشکسالی؛ یک تصمیم پرهزینه
کشت دوم، علاوه بر فشار بر منابع آبی، موجب افزایش مصرف کودهای شیمیایی، سموم و نیز تشدید آفات و بیماری‌های برنج می‌شود. از سوی دیگر، خاکی که هنوز فرصت بازیابی نیافته، تحت فشار دوباره‌ی شخم، آبیاری و برداشت قرار می‌گیرد؛ روندی که می‌تواند حاصلخیزی خاک را در میان‌مدت کاهش دهد.
کارشناسان منابع طبیعی و محیط زیست هشدار می‌دهند که تکرار کشت، باعث تشدید فرسایش خاک، افزایش وابستگی به نهاده‌های شیمیایی و در نهایت، کاهش بهره‌وری پایدار زمین‌های کشاورزی خواهد شد.
✓مسئولیت جمعی
در حال حاضر، چالش اصلی نه‌تنها در سطح سیاست‌گذاری که در سطح فرهنگ بهره‌برداری نیز وجود دارد. بدون مشارکت و همراهی فعال کشاورزان، اجرای هرگونه محدودیت یا ممنوعیت با مقاومت مواجه خواهد شد.
از سوی دیگر، بدون شفاف‌سازی در مورد عمق بحران آب، و ارائه برنامه‌های جایگزین اقتصادی (نظیر کشت کم‌آب‌بر، بیمه کشاورزی، پرداخت یارانه هدفمند)، نمی‌توان از مردم انتظار داشت، از منبع اصلی درآمد خود چشم‌پوشی کنند.
✓ راهکارها
کارشناسان توصیه می‌کنند به‌جای ممنوعیت کامل و سراسری کشت دوم، باید به‌سمت یک الگوی مدیریتی منطقه‌ای حرکت کرد. راهکارهایی از جمله:
ـ تعیین پهنه‌های مجاز برای کشت دوم بر اساس منابع آبی قابل دسترس
ـ توسعه کشت‌های جایگزین کم‌آب‌بر در زمین‌های مرزی یا کم‌بازده
ـ آموزش و همراه‌سازی کشاورزان از طریق رسانه‌های محلی و مروجان کشاورزی
ـ اجرای سیاست‌های تشویقی برای کشاورزانی که داوطلبانه از کشت دوم پرهیز می‌کنند
✓سخن پایانی
مازندران در تقاطع دشواری قرار گرفته است. از یک سو، فشار اقتصادی و نیاز به درآمد بیشتر، کشت دوم را به گزینه‌ای جذاب برای کشاورزان تبدیل کرده است؛ و از سوی دیگر، منابع طبیعی در حال تحلیل و تخریب هستند. کشت دوم، در سال‌های کم‌بارش، به یک تهدید جدی بدل شده است.
در مواجهه با این واقعیت، نه توصیه‌های صرف کافی‌اند و نه ممنوعیت‌های ناگهانی. آینده کشاورزی مازندران نیازمند گفت‌وگوی واقعی، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و مشارکت معنادار کشاورزان در تصمیم‌گیری‌هاست. اگر امروز، منابع آب را بدون حساب مصرف کنیم، فردا چیزی برای کشاورزی نخواهد ماند.
