تیرنگ، رضا شریعتی:
ورود شیرآبه‌های دپوی زباله، فاضلاب و پساب خانگی و صنعتی و آلودگی‌های مرتبط با صنایع آلاینده و پساب دامداری و مرغداری‌هایی که بخشی از آنها در همجواری مناطق جنگلی و رودخانه‌ها قرار دارند موجب شده تا منابع طبیعی، رودخانه‌ها و دریای خزر همچنین ماهیها و سایر آبزیان در وضعیت مطلوبی قرار نداشته باشند، در حال حاضر کمتر رودخانه‌ای در مازندران وجود دارد که از آسیب انسان ساز مصون مانده باشد.
از طرفی تخلیه فاضلاب در حاشیه رودخانه‌ها از سوی خودروهای تخلیه چاه و پساب‌های خانگی نیز معضل دیرینه‌ای است که در مناطق مختلف مازندران جریان دارد .
در استان مازندران ۱۲۰ رودخانه به طول هفت هزار کیلومتر جریان دارد که بیش از هزار و ۲۰۰ کیلومتر آن از محدوده‌های شهری می‌گذرد.
به‌اعتقاد جمعی از كارشناسان و صيادان، ورود انواع آلاينده‌های صنعتی،سموم كشاورزی و فاضلاب‌های خانگی علاوه برمشكلات زيست محيطی، بركيفيت وجمعيت ذخاير دريای خزر اثر منفی گذاشته است.
به تاكيد آنان در صورت اتخاذ و اجرا نكردن تدابير موثر زيست محيطي در منطقه، ميزان جوامع آبزيان به ويژه ماهيان خاوري در سال‌هاي آينده با كاهش جدي روبرو شده كه قابل ترميم نیست.
عزیز عابسی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل و عضو سابق هیئت علمی پژوهشی مؤسسه فناوری جرجیا آمریکا (جرجیاتک) در گفتگو با تیرنگ با بیان اینکه حوضه آبریز دریای خزر دارای بیش از ۶ هزار آبریز اصلی و ۱۳۰ رودخانه منتهی به آن شامل رودهای سمور و گرگان رود، اورال، ولگا، کورا، سفیدرود، سولاک است، گفت: متأسفانه فاضلاب‌های استان سر از رودخانه‌های اصلی در می‌آورند و از آنجا به دریا می‌رسند و باعث مرگ و میر آبزیان و بیماری این موجودات می‌شوند.
وی با بیان اینکه در بابلرود و سیاهرود ماشین‌های تخلیه فاضلاب لجن‌ها را در بستر رودخانه می‌ریزند، اظهار کرد: بیشترین جمعیت ساکن در سواحل دریای خزر مربوط به ایران بوده که بخش عمده این جمعیت در شهرهای استان مازندران که جمعیت متراکم و شناور دارند، زندگی می‌کنند. بخشی از این شهرها تصفیه خانه فعال ندارند و با واسطه یا بی واسطه آلاینده‌های آنها به دریای خزر می‌شوند.
وی ورود آلودگی‌های میکروبی را از مهمترین چالش‌های پیش روی خزر و منابع آبی استان عنوان کرد و افزود: در بستر رودخانه‌های استان برداشت شن انجام می‌شود که مشکلاتی نظیر فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی و گل آلود شدن منابع آبی را به همراه دارد.
✓لزوم دستیابی به راهکاری بنیادی برای حل مشکل
عابسی منشأ این آلودگی میکروبی را ورود آلودگی فلزات سنگین به خزر دانست و گفت: شناگاه‌های استان بار میکروبی بالایی دارند و بر اساس مطالعات علمی بیشتر بار میکروبی وارد شده به خزر از طریق رودها است.
وی راهکار حل بسیاری از مشکلات را استفاده از نخبگان دانست.
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل بر دستیابی به راهکاری بنیادی برای حل مشکلات کشور تاکید کرد و افزود: اگر این موضوع مدیریت نشود در سال‌های آینده آلودگی منابع آبی استان بیش از این از کنترل خارج شده و این آلودگی سبب بروز انواع بیماری‌ها می‌شود.
آلایندگی دریای خزر تولید مثل خاویار را کاهش داد
دکترای مهندسی عمران- محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران نیز در این باره گفت که بسیاری از گونه های زیستی دریای خزر از طریق بهره برداری بیش از حد، ویرانی زیستگاهها، آلودگی و تغییرات آب و هوایی تهدید می شوند. این تأثیر منفی بر سلامت انسان، بخش های اجتماعی، اقتصادی و خدمات زیست محیطی دارد. با توجه به این که محیط های آبی مورد توجه ارگانها و نهادهای متعدد زیست محیطی است، پایش کیفی آن بسیار با اهمیت است. سنجش از دور به دلیل صرفه جویی در زمان و هزینه تمام شده و وسعت منطقه تحت پوشش می تواند روشی مناسب برای اینگونه پایش ها باشد.
دکتر داریوش یوسفی کبریا بیان کرد: از سال ۱۹۷۰ آلودگی از منابع مختلف، عمدتاً از صنعت و کشاورزی در مناطق اطراف به همراه فعالیت های استخراج نفت، تأثیر مهمی بر حوضه خزر و اکوسیستم های آن داشته است. ورود سموم مختلف از طریق رودخانه های اصلی به دریای خزر منجر به تغییر در سیستم های فیزیولوژیکی و کاهش تولیدمثل ماهیان خاویار شده است. وضعیت آلاینده های خطرناک در اطراف دریای خزر در شکل نشان داده است.
✓پایش کیفی آب خزر
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اضافه کرد: در کنار کاهش آب ورودی از رودخانه ها در اثر تغییر اقلیم، تبخیر آب از سطح دریا (با میانگین سالانه یک متر ارتفاع) یکی از مهمترین عامل هدر رفتن آب است که در بخش های مختلف خزر متفاوت است و در بخش جنوبی دریای خزر بیشتر است. این عامل بطور مستقیم بر کیفیت آب اثرگذار است و تغییرات میزان آب ورودی رودخانه ها و شرایط اقلیمی حادث شده از عوامل موثر برکیفیت آب دریای خزر هستند.
وی اظهار داشت: با توجه به اهمیت آبهای ساحلی و ارتباط آن با سلامت انسان ها، وضعیت کیفی این آبها باید به طور مداوم بررسی و پایش شود. از روش های متداول پایش کیفی آب، نمونه برداری در محل و آزمایش می باشد. سطح کیفیت آب به متغیرهای زیادی بستگی دارد و برای آبهای مختلف و محل های مختلف تغییر می کند، بنابراین ارائه یک الگوریتم رایج برای ارزیابی انواع مختلف آنها دشوار است. از طرف دیگر، اندازه گیری بار آلودگی منابع وسیع با استفاده از روش های سنتی اندازه گیری کیفیت آب دشوار است.
وی اضافه کرد: یکی از راههای غلبه بر این موضوع استفاده از داده های مشاهده شده زمینی از تصاویر ماهواره ای است که می تواند نظارت و پیش بینی کیفیت آب را بهبود بخشد و ابزار مناسب برای اندازه گیری کیفیت آب، پایش و مدیریت منابع آبی باشد. سنجش از دور می تواند داده های یکنواختی از سراسر اقیانوس ها در مقیاس خیلی وسیع به دست آورد. با توجه به اینکه سکوی سنجش از دور در مدار زمین قرار دارد، تمام اقیانوس را می توان در ظرف چند ساعت تصویربرداری کرد. مناطق نزدیک ساحل و جاهایی که رودخانه ها به دریا می ریزند می تواند توسط سنجش از دور دیده بانی شود. اندازه گیری کیفیت آب به طور مستقیم با استفاده از تصاویر ماهواره ای می تواند به شناسایی سریع آبهای آلوده کمک کند و به طور بالقوه پاسخ های سریع توسط سازمان های آب را منجر شود.
مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: نظارت بر کیفیت آب از طریق سنجش از دور شامل تعیین ارتباط قابل اعتماد بین بازتاب نور (در طول موج های خاص از باندها) و پارامترهای آب جمع آوری شده در محل است.
وی ادامه داد: بیشترین آلاینده ها که از سمت جمهوری آذربایجان وارد دریای خزر می شود مواد نفتی است؛ فعالیت های نفتی از قبیل اکتشاف، تولید، نقل و انتقال و تصادف تانکرها سبب نشت نفت به دریای خزر می شود، به علت عدم نظارت بر فرآیند بهره برداری، لکه های نفتی حاصل از این فعالیت ها پس از تغییرات عظیم سیاسی در شوروی، بسیار شدیدتر شده است. تاسیسات نفتی خزر در بخش قزاقستان نیز عمده ترین منبع آلاینده های این ناحیه می باشد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: با توجه به آلاینده های ورودی به دریای خزر، آبهای ساحلی جمهوری آذربایجان (باکو، سنگهای نفتی) و آبهای خزر شمالی از مناطق دیگر آلوده تر به نظر می رسند. طبق تحقیقات انجام شده، خلیج باکو و سومگاییت (واقع در شبه جزیره آپشرون) یکی از آلوده ترین مناطق اطراف دریای خزر می باشد که از لحاظ بیولوژیکی مرده تلقی می شود.
✓ ایران قربانی اصلی آلودگی نفتی
دانشیار گروه مهندسی محیط زیست دانشکده عمران دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در ادامه این را هم گفت که بر این اساس پخش آلاینده های نفتی در دریای خزر بیشترین غلظت را در سواحل آذربایجان و خزر شمالی نشان می دهد. ایران بر خلاف چهار کشور دیگر ساحلی فعالیت نفتی قابل توجهی در دریای خزر ندارد و به دلیل شیب و جریانهای آبی دریای خزر بیشتر آلودگی های نفتی ابجاد شده در آن متوجه ایران است.
یوسفی کبریا افزود: تاکنون مهمترین منبع آلودگی ناشی از نفت در دریای مازندران از حوزه های نفتی در جمهوری آذربایجان بوده است. با توجه به روند ۱۳۰ ساله برداشت نفت در باکو نوع رسوبات بستر در سواحل جنوبی دریای خزر و همچنین حرکت و جهت جریانهای آب در خزر جنوبی که جریانهای سیکلونی و آنتی سیکلونی هستند، رسوبات بستر در بخش سواحل جنوبی دریای خزر پذیرا و تجمع دهنده ی مقادیر بالایی از هیدروکربنهای حاصله هستند. Karotenco و همکاران در انتشار آلودگی نفتی باکو در دریای خزر با استفاده از روش مدلسازی، بهترین سناریو را برای سواحل شمال غربی ایران پیش بینی کرده اند که در اثر بادهای غالب منطقه در جهت جنوب شرقی و جنوب غربی ظرف مدت ۱۵ روز آلودگی های نفتی انتشار یافته از باکو به سواحل شمال غربی ایران رسیده و در آنجا تجمع می یابند.
✓نشت نفت تهدیدی جدی برای انسان و گونه های خزر
استاد دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار داشت: ذخایر غنی نفت در دریا یکی از منابع مهم آلودگی تلقی می شود توسعه و افزایش حمل و نقل نفت در دریا، فاکتور مهمی در افزایش لکه های نفتی ناشی از تصادفات، انفجار و غیره می باشد. نشت نفت یکی از جدی ترین علل آلودگی دریایی است که نه تنها ضرر اقتصادی در پی دارد بلکه به تغییرات اقلیمی جهان و آسیب به اکوسیستم آبزی منجر می شود کنترل این آلودگی ها یکی از اهداف بشر می باشد.
وی افزود: آلودگی نفتی در محیط آبی با ایجاد لایه ای روی سطح آب اختلالاتی مانند نرسیدن نور خورشید به عمق آب و منع ورود اکسیژن و در نتیجه ی آن مختل شدن فتوسنتز و همچنین افزایش رشد میکروارگانیسم های نفت خوار و در پی آن کاهش اکسیژن لازم برای موجودات دریایی، بوجود می آورد. همچنین تجمع مواد سمی موجود در ترکیبات نفتی، در پلانکتونها و سایر موجودات کوچک به عنوان پایه زنجیره غذایی، در نهایت به عنوان آلاینده به انسان انتقال می یابد.
وی تصریح کرد: ارزیابی مکان دقیق آلودگی به دلیل میزان جابجایی لکه ها و اهمیت حفاظت از سواحل بسیار مهم است. در تغییرات اقلیمی جهانی، ایجاد مانع توسط لکه ها در تبادلات بین سطح دریا و هوا منجر به کاهش سطح تبخیر می شود و همچنین تبادل دی اکسیدکربن و گرما به صورت قابل توجهی کاهش می یابد. بنابراین بایستی لکه های نفتی در مدلهای تغییرات آب و هوایی در نظر گرفته شوند. نفت و سوخت های فسیلی منبع اصلی ورود هیدروکربنهای نفتی به دریا هستنند که در بین آنها هیدروکربنهای چند حلقه ای آروماتیک (PAHs ) که بسیار سرطان زا و خطرناک هستند هم وجود دارد که جزو آلاینده های آلی پایدار محسوب می شوند. PAH ها خاصیت تجمع در بافت بدن موجودات آبزی از جمله لابستر، خرچنگ، نرمتنان، ماهیها و به خصوص کفزیان دارند؛ بنابراین از این رو می توانند وارد چرخه غذایی شوند و سلامت موجودات و انسان را به خطر بیاندازند.
✓راهکارهای نجات دریای خزر از آلودگی
دکترای مهندسی عمران محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران اظهار داشت: اولین گام برای ارائه راهکارهای علمی و اجرایی دانستن وضعیت محیط زیست دریای خزر است و به عنوان نقطه شروع برای ایجاد یک سیستم اطلاعات زیست محیطی مشترک برای ترویج و ایمن سازی جمع آوری داده ها، پایش، تجزیه و تحلیل، هماهنگ سازی و ارتباطات عمومی در حمایت از اجرای کامل تلقی می شود. بنابراین باید امیدوار بود بر اساس کنوانسیون تهران و پروتکل های آن، پایگاه اطلاعاتی خزر بهبود یافته و کیفیت، دسترسی و ارتباط داده ها افزایش یابد و در نهایت به تقویت چارچوب حاکمیت محیطی منطقه ای دست یافت.
وی با اشاره به اینکه فقدان یک چارچوب حقوقی مستحکم پیرامون مدیریت دریا در میان کشورهای ساحلی و به ویژه ایران و روسیه به عنوان قدرتمندترین کشورها، باعث ایجاد درجه ای از ابهام در مورد مکان و چگونگی محدود کردن جاه طلبی های مربوط به نفت، گاز، ماهیگیری شده است؛ بیان کرد: سایر فعالیت های اقتصادی مضر برای محیط زیست همراه با افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی سالانه در منطقه، در صورت عدم رسیدگی مناسب به اثرات مربوط به صنعت ایران و روسیه، عواقب آن برای دریای خزر که افق آن با سکوهای نفتی و گازی و شناورهای ماهیگیری پر شده است، می تواند غیر قابل برگشت باشد.
این چهره دانشگاهی اضافه کرد که ابهامات موجود در برخورد قانونی و توجه به دریای خزر عامل اصلی فروپاشی زیست محیطی آن است. این عدم اجماع موجب بروز اختلافات حقوقی در بین کشورهای ساحلی در مورد حقوق آنها شده است، با بندهای نامشخص و خلا هایی که مورد سوء استفاده قرار گرفته است.
وی افزود: استفاده رقابتی از منابع هیدروکربنی فراوان خزر احتمالا مشکلات زیست محیطی را تشدید و چالش های مرتبط با کیفیت آب را در منطقه ایجاد می کند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سیاست های فردی در حوزه خزر صرفا می تواند کشورهای ساحلی را تا این حد پیش ببرد و بدیهی است که کارآمدترین و مؤثرترین مسیر برای رفاه مشترک در بلندمدت همکاری های همه جانبه کشورهای اطراف خزر است، اظهار داشت: در نهایت تدوین برنامه و اقدامات لازم جهت پایش محیطی دریای خزر بصورت آنالین (برخط) در راستای تولید، جمع آوری، پـردازش و ایجاد بانک اطلاعات پـارامترهای دریایی و انجام مطالعات و پژوهش های مورد نیاز به منظور کنترل شرایط محیطی خزر و اطلاع رسانی مناسب بهترین ترین راهکار برای نجات این دریای عظیم است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل تصریح کرد: تعیین مشخصه های فیزیک و شیمیائی و کیفیت آب و رسوبات بستر در دریا و مصب های رودخانه ها و تالاب ها و تهیه بانک اطلاعاتی رودخانه های ورودی به دریاها به دلیل عبور از مناطق مختلف شهری و صنعتی حاوی حجم زیادی از آلودگی های مختلف هستند و منجربه تغییرات در کیفیت آب مصب و دریا می شوند.
دریای خزر هر چقدر هم بزرگ و گسترده و بی‌کران باشد، باز هم محدود است و صیدهای گسترده، آلودگی‌های دریایی، مزاحمت‌های انسانی و شناوری می‌تواند جانداران موجود در آن را با چالش روبرو کند. چاره‌ای باید جست.
