تیرنگ:
در سال‌های اخیر کاهش سطح آب دریای خزر به یکی از جدی‌ترین چالشهای زیست‌محیطی شمال ایران بدل شده است. مشاهدات میدانی، تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌ها و پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سطح این دریاچه بزرگ جهان، طی دو دهه گذشته، به‌طور مداوم در حال کاهش است؛ اما در پنج سال اخیر این روند سرعت بیشتری به خود گرفته است. عقب‌نشینی آب، خشک شدن سواحل و تالاب‌های حاشیه‌ای، رکود در صنعت گردشگری، تهدید جدی علیه معیشت صیادان و کشاورزان و … از جمله پیامدهای این بحران خاموش هستند.
به گفته کارشناسان، این پدیده به‌طور مستقیم ناشی از سه عامل اصلی است: کاهش بارندگی در حوضه آبریز ولگا به‌عنوان مهم‌ترین منبع تأمین آب خزر، افزایش بی‌سابقه دمای هوا و تبخیر آب و همچنین استفاده بی‌رویه کشورهای همسایه از منابع آب ورودی به خزر.
علل پس‌رفت آب دریای خزر✓
رسولی فعال محیط زیست، می‌گوید: «برخلاف باور عموم مردم، بخش عمده آب دریای خزر از طریق رودخانه ولگا در روسیه وارد این دریاچه می‌شود؛ نه از بارندگی مستقیم در سواحل ایران. کاهش بارندگی و افزایش بهره‌برداری از منابع آب ولگا برای کشاورزی و صنعت در روسیه، موجب کاهش ورودی آب به خزر شده است. در کنار این عامل، افزایش دمای میانگین منطقه طی سال‌های اخیر باعث تبخیر بیشتر آب دریا شده و به این ترتیب سطح آن کاهش یافته است.»
پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی✓
عقب نشینی آب دریای خزر نه‌تنها سیمای سواحل شمال ایران را دگرگون کرده، بلکه حیات تالاب‌های مهمی همچون میانکاله، انزلی و … را به خطر انداخته است. این تالاب‌ها که زیستگاه هزاران گونه جانوری و پرندگان مهاجر هستند، اکنون با خطر خشکی کامل روبه‌رو هستند. خشک شدن این اکوسیستم‌های ارزشمند موجب برهم خوردن زنجیره‌های غذایی، ازدیاد گونه‌های مهاجم، افزایش گرد و غبار و در نهایت تهدید مستقیم سلامت انسانی خواهد شد.
صیادان سنتی نیز از نخستین قربانیان این بحران‌اند. احمد، یکی از صیادان باسابقه شمالی، می‌گوید: «آب دریا عقب رفته، قایق‌هایمان به سختی به آب می‌رسند، ماهی‌ها کمتر شده‌اند. امروز بیشتر صیادان یا شغل خود را رها کرده‌اند یا به کارهای دیگر روی آورده‌اند.»
در کنار این مسائل، صنعت گردشگری شمال ایران به‌شدت آسیب دیده است. مناطقی که زمانی گردشگران برای شنا و تفریح به سواحلش سفر می‌کردند، حالا با صحنه‌هایی از سواحل متروک و پیشروی ماسه‌های خشک روبه‌رو هستند. هتل‌داران و صاحبان اقامتگاه‌های بوم‌گردی در مازندران و گیلان از کاهش ۳۰ درصدی حضور گردشگران در دو سال اخیر خبر می‌دهند.
✓میانکاله و تالاب انزلی در معرض تهدید
فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکا اظهار کرد: آن چه که در شرایط فعلی همه باید مد نظر قرار دهند، ایران باید خود را برای روزهای ناگوار پسروی آب دریای خزر آماده کند.
دکتر عزیر عابسی گفت: خشک شدن تالاب های منتهی به خزر از جمله تهدیدهایی است که پسروی آب دریای خزر برای ایران مشکل ساز خواهد شد.
وی با بیان این که همان گونه که در چند سال اخیر برخی از تالاب های منتهی به دریای خزر در شمال ایران خشک شد، خاطر نشان کرد: در شرایط فعلی این پسروی ها بدون تردید برای میانکاله و تالاب انزلی مشکل ساز خواهد شد و باید خود را برای شرایط سخت آماده کنیم.
این کارشناس محیط زیست افزود: رودخانه بزرگ ولگا که بزرگترین رودخانه اروپا است به تنهایی حدود ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می کند.
این دانش آموخته رشته محیط زیست از آمریکا ضمن بیان این مطلب که با توجه به این که سدهای ساخته شده بر روی رودخانه ولگا برای ۷۰ سال گذشته است نه ۱۰ سال اخیر، اضافه کرد: سدسازی های موجود در ولگا به تنهایی عامل اصلی شتاب در پسروی آب دریای خزر نیست.
عابسی گفت: بر اساس جدیدترین تحقیقات علمی انجام شده تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین و تغییر مسیر بادها عامل اصلی پسروی آب دریای خزر است.
وی با بیان این مطلب که به طور حتمی باید در ایران یک کارگروه ویژه ای با حضور متخصصین برجسته دانشگاهی تشکیل شود، ادامه داد: این گروه باید با مطالعه صدها مقاله و تحقیقاتی که خود انجام می دهند راهکارهای مناسبی برای این موضوع پیدا کنند.
تعطیلی در انتظار بنادر شمال خزر✓
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار کرد: با توجه به سرعت فعلی پسروی آب خزر تا پایان قرن فعلی ۹ تا ۱۸ متر عمق آب دریای خزر پسروی خواهد که این حجم پسروی بنادر شمال دریای خزر را از کار خواهد انداخت.
وی با بیان این مطلب که در شمال دریای خزر عمق آب به حدود پنج متر خواهد رسید، افزود: گستره پسروی ها و خشکی خزر در شمال بزرگترین دریاچه جهان به مراتب بیشتر از قسمت جنوبی آن خواهد بود.
عابسی ادامه داد: هر چند عمیق ترین قسمت های خزر که حدود یک هزار و ۲۵ متر است در محدوده ایران و نزدیکی استان گیلان واقع شد اما پسروی ها برای ایران هم آسیب های فراوانی خواهد داشت.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: در شرایط فعلی تحت هیچ شرایطی نباید اجازه داد که برج سازی در محدوده دریای خزر رواج پیدا کند و حفظ زمین های پسروی شده این دریا باید از دغدغه جدی مدیران ارشد کشور و استانهای شمالی باشد.
این چهره دانشگاهی گفت: با ورود دستگاه های قضایی و انتظامی به همراه سازمان ثبت و اسناد کشور تحت هیچ شرایطی نباید برای این اراضی سند صادر شود.
عابسی افزود: بدون تردید زمینی که برای آن سند صادر شود پس از آن پروانه ساخت صادر و ساحل دریای خزر مملو از برج های بلندی خواهد شد که دیگر نمایی برای خزر باقی نمی ماند.
✓چشم انداز آینده
برآوردها نشان می‌دهد اگر روند فعلی ادامه یابد، تا چند سال دیگر سطح آب دریای خزر ممکن است به کمترین میزان تاریخی خود برسد. این به معنای خشک شدن تالاب‌ها، تغییر کاربری‌های اجباری زمین در شمال کشور و از دست رفتن بخش مهمی از اقتصاد محلی است.
کارشناسان معتقدند مقابله با این بحران مستلزم سه اقدام اساسی است:
۱. همکاری‌های منطقه‌ای موثر برای مدیریت منابع آب حوضه خزر.
۲. سرمایه‌گذاری ملی در پروژه‌های احیای سواحل و تالاب‌ها.
۳. تغییر نگاه عمومی و دولتی به مسئله بحران آب به‌عنوان یک تهدید امنیت ملی.
در نهایت، پس‌رفت آب دریای خزر تنها یک بحران زیست‌محیطی نیست؛ این بحران مستقیماً معیشت، اقتصاد و آینده شمال ایران را هدف قرار داده و اگر به سرعت چاره‌اندیشی نشود، پیامدهای آن می‌تواند جبران‌ناپذیر باشد.
