تیرنگ، سرویس محیط زیست:
سطح آب دریای خزر در دو بازه کوتاه و بلند مدت و به صورت دوره‌ای در نوسان است. رصد دریای خزر از سال ۱۸۳۷ میلادی با تاسیس اولین ایستگاه اندازه‌گیری تراز آب در منطقه باکو نشان می‌دهد که سطح آب این دریاچه فراز و فرودهایی با شدت و حدت متفاوت دارد. بطور مثال سطح آب دریا از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۷۴ افزایشی بوده و در این بازه زمانی حدودا ۲.۵ متر سطح آب دریای خزر افزایش یافته است. تصرف‌کنندگان حریم و بستر دریا در دهه ۶۰ و ۷۰ این موضوع را با بالا آمدن آب به درون ویلاهایشان خوب به خاطر دارند. از آن زمان سطح آب رو به کاهش گذاشته شد و اصلی ترین دلیل آن تغییرات اقلیمی است. بر اساس تحقیقات مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که در صورت تحقق، بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت.
چند سالی است که کاهش تراز آب دریای خزر یا همانطور که مردم عادی می‌گویند پایین رفتن یا پسروی سطح آب دریا سوالات زیادی را در اذهان مردم عادی و حتی مسئولان ایجاد کرده است. در حالیکه طی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بالاآمدن آب دریا نیز موجب خسارت‌ها و نگرانی‌های شده بود این بار عقب رفتن آب دریا همان نگرانی‌ها را پدید آورده است.
ایجاد چالش در زیرساخت‌ها، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی و به گل نشستن زیرساخت‌ها و تاسیسات آبی مستقر در ساحل، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر مانند تالاب ها و خلیج ها افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا، برهم خوردن تعادل زیستی در این پهنه و آثار منفی بر آبخوان‌های ساحلی برخی از تبعات عقب‌نشینی است.
سازمان‌های مختلف ملی و منطقه‌ای بر روند تغییرات دریای خزر نظارت دارند که سازمان بنادر و دریانوردی، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی را شامل می‌شود.
اعضای هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نیز در این زمینه به طور مستمر تحقیق و بررسی و نتایج آن را در نشریات علمی چاپ کرده و در اختیار محققان قرار می‌دهند. حمید علیزاده لاهیجانی عضو هیات علمی پژوهشگاه که در این زمینه پژوهش‌هایی دارد، ضمن تایید کاهش ۴۵ سانتی‌متری سطح آب دریای خزر در دو سال معتقد است این امر به دلیل کاهش سطح ورودی به این پهنه دریایی و افزایش سطح خروجی آب رخ داده است.
وی البته تاکید دارد این امر موجب مخاطرات زیست‌محیطی برای دریای خزر خواهد شد و حل آن تنها به دست یک کشور ممکن نیست؛ بلکه ۵ کشور دارای ساحل و ۸ کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند.
دکتر حمید علیزاده لاهیجانی در این گفت‌وگو اظهار داشت: یکی از مهمترین دلایل تغییر تراز آب دریای خزر به دلیل نبود تعادل بین آب ورودی به دریا و آب خروجی از دریا است. آب ورودی به دریا بیشتر از رودخانه‌ها، بارش روی دریا و آب زیرزمینی تامین می‌شود
وی افزود: خروج آب از دریای خزر از طریق تبخیر از سطح دریا و خلیج های حاشیه آن انجام می‌شود. هنگامی که تبخیر بیشتر از آب ورودی به دریا باشد، تراز آب دریای خزر پایین می‌آید و هنگامی که آب ورودی به ویژه رود ولگا به خزر بیشتر شود، تراز آب بالا می‌آید.
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ادامه داد: روی همه رودخانه‌های بزرگ ورودی به دریای خزر سد ساخته شده است. حجم مفید همه سدها اکنون برابر با ۱۰۰ کیلومتر مکعب است؛ از این مقدار ۸۰ کیلومتر مکعب مربوط به ولگاست. آب برای کشاورزی، شرب و صنعت از سدها تامین می‌شود. مصرف کل آب در حوضه آبریز خزر حدود ۴۳ کیلومتر مکعب در سال است که ۴۲ درصد آن در حوضه ولگا و حدود ۵۰ درصد آب مصرفی سالانه در خزر جنوبی جمهوری آذربایجان، ایران، ترکیه، گرجستان، ارمنستان و ترکمنستان مصرف می‌شود.
✓ نوسان ۳ متری تراز آب دریای خزر طی ۱۵۰ سال
به گفته علیزاده بر اساس اندازه‌گیری‌های دستگاهی تراز آب یا خط آب با ساحل دریای خزر از سال ۱۸۸۰ میلادی تاکنون حدود ۳ متر نوسان داشته است. برای ۳ متر تغییر تراز آب (از منفی ۲۶ به منفی ۲۹؛ یعنی تراز آب دریای خزر در مقایسه با دریاهای آزاد از ۲۶ تا ۲۹ متر کمتر است)، حدود هزار و ۳۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا خارج شده که آب ورودی عمدتا از ولگا، رودخانه‌های دیگر و بارش روی دریا نتوانسته آن را جبران کند. همچنین برای کاهش حدود دو متری تراز آب در سال های اخیر حدود ۹۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا از طریق تبخیر سطحی خارج شده که آب ورودی باز هم نتوانسته آن را جبران کند.
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی خاطر نشان کرد: مقایسه حجم مفید سدها، حجم آب مصرفی سالانه با تغییر حجم آب دریای خزر طی کاهش و افزایش تراز آب نشان می‌دهد سدهای ساخته شده روی رودخانه ها نمی‌تواند نوسان تراز آب خزر را کنترل کند. اما تغییر رژیم آبدهی رودخانه‌ای؛ یعنی میزان آب رودخانه‌ها و زمان وارد شدن آب آنها به دریا، همچنین مصرف زیاد آب رودخانه‌ای در سواحل غربی و جنوبی دریای خزر سبب تخریب زیستگاه‌های رودخانه‌ای و مانع از تکثیر طبیعی بسیاری ماهیان شده است.
کاهش ۴۵ سانتی تراز آب در ۲ سال
وی در پاسخ به سوالی در مورد وضعیت تراز آب دریای خزر در سال جاری گفت: میانگین تراز آب دریای خزر در سال ۲۰۲۲ به ۲۸/۷۰- رسید و در پایان سال ۲۰۲۳ باز هم کاهش یافت و به ۲۸/۹۹ – رسید که به معنی کاهش حدود ۳۰ سانتیمتر طی یک سال است. آبدهی رود ولگا در بالادست دلتا به طور متوسط ۲۳۸ کیلومتر مکعب در سال (۲۳۸ میلیارد مترمکعب در سال) است. در سال ۲۰۲۲ آبدهی رودخانه ولگا ۲۱۲ کیلومتر مکعب بود و در سال ۲۰۲۳ به ۲۰۷/۵ کیلومتر مکعب کاهش یافت.
علیزاده ادامه داد: آبدهی ولگا در چهار ماه اول سال شبیه آبدهی دوره مشابه در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ است. بنابر پیش‌بینی سازمان هیدرومتئولوژی (آب هواشناسی) روسیه انتظار می‌رود تراز آب در سال جاری نیز کاهش یابد. بر این اساس، میزان کاهش تراز آب در پایان سال جاری ۱۵ سانتیمتر خواهد بود و در نتیجه تا پایان سال تراز آب دریای خزر در ۲۰۲۴ حدود ۴۵ سانتیمتر نسبت به دو سال پیش کاهش خواهد یافت. همزمان، گرمایش جهانی و افزایش دمای سطحی آب دریای خزر و تغییر رژیم باد روی دریا، کاهش تراز آب دریای خزر را سرعت بخشیده است.
✓ اثر کاهش تراز آب بر تالاب‌های خرز
وی در ادامه به اثر کاهش تراز آب بر زیست‌بوم خزر پرداخت و اظهار داشت: انتظار می‌رود در سال جاری کاهش عمق و مساحت تالاب‌های ساحلی ادامه یابد. خشک شدن تالاب های ساحلی به‌ویژه تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر در ساحل ایران بسیار مشخص‌تر است. تالاب‌های ساحلی ایران عمدتا کوچک و با مناطق مسکونی و کشاورزی محاصره شده است. فعالیت‌های انسانی در پیرامون تالاب و در بالادست باعث ورود مواد مغذی به تالاب‌ها شده که به تبع آن باعث رشد فزاینده گیاهان تالابی و افزایش بار آلی و به تله افتادن رسوبات و کاهش عمق تالاب می‌شود. همچنین فرسایش بیشتر حوضه آبریز با کاهش پوشش جنگلی باعث ورود بیشتر رسوبات به تالاب‌ها و سبب کاهش عمق آنها می‌شود.
به گفته علیزاده در سال‌های اخیر به دلیل گرمایش هوا و کاهش یخبندان چرخه عمودی آب در دریا کاهش یافته است. چرخه عمودی سبب رساندن اکسیژن به آب‌های عمیق می‌شود. اندازه گیری‌های اخیر، اکسیژن‌رسانی به آب‌های عمیق را نشان نمی‌دهد. از این رو با افزایش مقدار مواد آلی در بستر و کاهش اکسیژن در این مناطق، تجزیه مواد آلی در شرایط بی‌هوازی انجام می گیرد که سبب تولید سولفید هیدروژن می‌شود. در این شرایط دریای خزر در بخش‌های عمیق به محیطی تقریبا مرده تبدیل شده و پیامد آن سخت شدن شرایط اکولوژیک (زیستی) برای بسیاری از آبزیان خواهد بود.
✓تهدید برای تجارت دریایی خزر جدی است
عزیز عابسی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل گفت: کاهش تراز آب دریای خزر یک تهدید جدی برای کشورهای حاشیه خزر است و در صورت تداوم این رویه تا پایان قرن صدها کیلومتر از ساحل خزر از دست می‌رود. با توجه به عمق کم ساحل روسیه در پسروی بیشتر آب خزر بیشترین کشوری که زیان خواهد دید روسیه است و صدها کیلومتر از ساحل این کشور بدون استفاده خواهد شد. عمق دریا خزر در کنار ساحل روسیه بین چهار تا پنج متر است و کاهش بیشتر تراز آب این دریا بسیاری از بنادر روسیه را از مدار تجارت خارج می‌کند. در حال حاضر به خاطر عمق کم ساحل، ۷۰ درصد ظرفیت کشتی‌های روسیه بارگیری می‌شود.
✓ خشکی تالاب میانکاله وابسته به تراز آبی دریای خزر
کاویان مدیرکل محیط زیست مازندران خشکی تالاب میانکاله را وابسته به تراز آب دریای خزر دانست.
عطاالله کاویان، در گفت‌وگو با تیرنگ درباره معضل انباشت زباله در اماکن گردشگری استان گفت: کم‌هزینه‌ترین تفریح طبیعت‌گردی است و در حالی راه ورود به بکرترین مناطق استان را با توسعه راه‌ها و جاده‌ها برای عموم مردم باز گذاشتیم که زیرساخت‌های مناسب برای حراست از محیط‌زیست را فراهم نکرده‌ایم.
وی خاطرنشان کرد: در قانون مدیریت پسماند مدیریت هر بخش مشخص شده و ما از ابزار حاکمیتی این نهاد برای مدیریت و نظارت استفاده می‌کنیم. اگر طبیعت‌گردی با آموزش همراه نباشد به سوی تخریب پیشروی می‌کند، به همین دلیل در دو سال گذشته تمرکز اصلی ما بر آموزش در این زمینه و فرهنگ‌سازی بوده‌است.
کاویان خشکی تالاب میانکاله را وابسته به تراز آب دریای خزر دانست و افزود: تراز آب به پیشروی و پسروی دریا مربوط است و اکنون در دوره پسروی به سر می‌بریم. سال آینده طرح احیاء و علاج‌بخشی ۵ ساله این تالاب در حالی به اتمام می‌رسد که اجرای برخی از برنامه‌های مطالعاتی ازجمله پمپاژ آب از دریا باوجود مطالعات انجام‌شده، آسیب‌زا است.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران لایروبی و تمرکز بر انتقال آب شیرین از بالادست را دو برنامه مهم در جهت احیای تالاب میانکاله عنوان کرد
درطول تاریخ تعادل نداشتن بین ورودی‌ها و خروجی‌های دریای خزر بارها به تغییرات سریع تراز آب دریا منتهی شده که به عنوان نمونه تنها در سده گذشته که اندازه‌گیری مستقیم میدانی از سوی دستگاه‌های مستقر در ساحل از تراز آب دریای خزر در دسترس است، طی سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۸، در کمتر از ۵۰ سال کاهش ترازی به میزان ۹.۳متر در ارتفاع آب دریای کاسپین مشاهده شده است؛ این کاهش تراز آب از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۴ طی کمتر از ۱۷سال به شرایط اولیه بازگشته و نزدیک به چهار متر افزایش یافته است.تغییرات سریع طی کمتر از یک صد سال گذشته به خوبی ماهیت نوسانات سریع تراز آب دریای خزر را نشان می‌دهد؛ نوساناتی که مشابه آخرین تجربه آن در اواخر دهه۱۳۶۰شمسی به خسارات عظیمی به خانه‌ها و تاسیسات شهری مجاور سواحل جنوبی دریا منتج شده است.طی دهه‌های اخیر این نوسانات با شدت مشابه ادامه داشته و در روندی معکوس به کاهش مجدد تراز آب دریای خزر از سال ۲۰۰۶ تاکنون منجر شده است.این کاهش متفاوت از افزایش آهسته تراز آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد در سواحل جنوبی کشور، بسیار سریع بوده و فرصت بسیار محدودی برای هماهنگی طبیعت با آن فراهم ساخته است؛ مسأله‌ای که به کوچک شدن خلیج گرگان و خشک شدن تالاب میانکاله در سال‌های اخیر منجر شده است.اگر چه این نوسانات درتاریخ حداقل ۱۸هزار سال اخیر این دریا فرآیندی تکرار شونده محسوب می‌شود اما به نظر می‌رسد این بار به دلیل تاثیر حضور انسان و فعالیت‌های آن در حوزه‌های آبریز منتهی به دریای کاسپین، متفاوت از قبل بوده و ناشی از مداخلات انسانی و فرآیند گرمایش جهانی زمین است
