تیرنگ، رضا شریعتی:
شمال ایران، با طبیعتی سرسبز، جنگل‌هایی بکر، کوه‌هایی پوشیده از مه و سواحلی که روزگاری نماد پاکی و زیبایی بودند، این روزها درگیر بحرانی است که هر سال ابعاد آن گسترده‌تر و آثار آن عمیق‌تر می‌شود؛ بحران زباله. این معضل کهنه اما همچنان بی‌راه‌حل، اکنون به نقطه‌ای رسیده که نه‌تنها سیمای طبیعی شمال کشور را خدشه‌دار کرده، بلکه سلامت مردم، گردشگری، کشاورزی و حتی آینده زیست‌محیطی این منطقه را با تهدیدی جدی روبه‌رو کرده است.
در این گزارش، به ابعاد مختلف این بحران در استان‌های شمالی ایران به‌ویژه گیلان، مازندران و گلستان می‌پردازیم و دلایل، پیامدها و راهکارهای مقابله با آن را بررسی می‌کنیم.
✓شمال؛ بهشت زباله‌ها
شمال ایران در دهه‌های اخیر با رشد بی‌رویه شهرنشینی، گردشگری بدون مدیریت، توسعه ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و افزایش جمعیت فصلی، با حجمی از زباله روبه‌رو شده که به هیچ‌وجه زیرساخت‌های مدیریت پسماند در این مناطق پاسخگوی آن نبوده و نیست. گفته می‌شود سه استان گیلان، مازندران و گلستان سالانه بیش از ۱.۸ میلیون تن زباله تولید می‌کنند؛ آماری که در فصل تابستان و ایام تعطیلات به دلیل حضور میلیونی گردشگران دوچندان می‌شود.
همچنین گفته می‌شوددر گیلان روزانه بیش از ۲۲۰۰ تن، در مازندران حدود ۳۰۰۰ تن و در گلستان نزدیک به ۹۰۰ تن زباله تولید می‌شود. بخش اعظم این زباله‌ها به دلیل نبود سیستم مناسب تفکیک، بازیافت و دفع اصولی، سر از جنگل‌ها، رودخانه‌ها، سواحل و کوه‌ها درمی‌آورد.
✓کوه‌های زباله؛ روایت دردناک
سراوان و آمل، انجیل سی بابل سه نماد بارز بحران زباله در شمال ایران، هستند.
نقاطی که سال‌هاست به کوه‌هایی از زباله تبدیل شده‌اند و صدای مردم، رسانه‌ها و حتی مسئولان استانی درباره خطراتشان بلند شده اما همچنان راهکار اساسی برای آنها پیدا نشده است.
پروژه‌های تصفیه شیرابه، لندفیل بهداشتی و نیروگاه زباله‌سوز سال‌هاست مطرح‌اند اما یا نیمه‌کاره رها شده‌اند یا به مرحله اجرا نرسیده‌اند.
در مازندران، وضعیت تفاوت چندانی ندارد. سایت زباله بابل و زباله‌دانی‌های مشابه ساری، هرکدام به معضلی محلی بدل شده‌اند. انباشت چند ده‌ساله زباله، نفوذ شیرابه به آب‌های زیرزمینی، آلودگی هوای منطقه و تهدید منابع طبیعی از آثار ملموس این بحران هستند.
✓دلایل بحران در شمال
الف) افزایش بی‌رویه گردشگری
هر ساله میلیون‌ها گردشگر به شمال سفر می‌کنند. اما نبود مدیریت مناسب گردشگری، ضعف در جمع‌آوری زباله از مناطق توریستی، نبود فرهنگ‌سازی در میان مسافران و مردم بومی، موجب شده تا حجم زباله به شدت فراتر از ظرفیت مناطق پیش رود.
ب) فقدان زیرساخت‌های مناسب
شهرهای شمالی فاقد زیرساخت‌های مدرن و به‌روز برای تفکیک، بازیافت و امحای اصولی زباله هستند. اغلب زباله‌ها بدون جداسازی دفن یا در طبیعت رها می‌شوند.
ج) ضعف مدیریت شهری
ضعف مدیریت یکپارچه، نبود طرح‌های جامع پسماند، تغییر مکرر مدیران، کمبود بودجه و نبود اراده جدی در سطوح ملی و استانی برای حل این بحران، بر وخامت اوضاع افزوده است.
د) بی‌توجهی به آموزش و فرهنگ‌سازی
عدم فرهنگ‌سازی کافی در بین مردم، گردشگران و حتی کسبه و اصناف برای کاهش تولید زباله، تفکیک در مبدا و رعایت اصول بهداشتی از دلایل ریشه‌ای بحران است.
✓ تبعات بحران زباله در شمال
الف) آلودگی آب و خاک: نفوذ شیرابه‌های خطرناک به منابع آب زیرزمینی، رودخانه‌ها، مزارع و جنگل‌ها، حیات گیاهی و جانوری شمال را تهدید می‌کند.
ب) تهدید بهداشت عمومی:
افزایش حشرات، جوندگان، انتشار بوی تعفن، آلودگی منابع غذایی و شیوع بیماری‌های عفونی، سلامت مردم محلی را در معرض خطر جدی قرار داده است.
ج) تخریب گردشگری:
سواحل آلوده، جنگل‌های پر از زباله و چهره مخدوش شهرها، جذابیت شمال را برای گردشگران کاهش داده و به اقتصاد محلی ضربه زده است.
د) آسیب به کشاورزی:
آلودگی منابع خاک و آب، بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را کاهش داده و به محصولات کشاورزی آسیب می‌زند.
✓راهکارهای پیشنهادی برای عبور از بحران
الف) اصلاح نگاه ملی به بحران شمال مدیریت زباله در شمال نباید به عنوان معضل محلی، بلکه به عنوان بحران ملی دیده شود. ورود مستقیم دولت، تخصیص بودجه ویژه، اجرای طرح‌های جامع با همکاری استانداری‌ها، شهرداری‌ها و سازمان محیط‌زیست ضروری است.
ب) سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین
استفاده از فناوری‌های روز دنیا برای تفکیک، بازیافت و تولید انرژی از زباله باید در اولویت قرار گیرد. نیروگاه‌های زباله‌سوز با استانداردهای زیست‌محیطی، کمپوست و تبدیل پسماند به سوخت می‌تواند راهگشا باشد.
ج) آموزش و فرهنگ‌سازی
فرهنگ تفکیک زباله در مبدا، کاهش مصرف پلاستیک، مسئولیت‌پذیری شهروندان و گردشگران باید به گفتمان عمومی تبدیل شود. رسانه‌ها، مدارس، سازمان‌های مردم‌نهاد و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در این زمینه دارند.
د) مدیریت علمی گردشگری برنامه‌ریزی برای توزیع مناسب گردشگر، مدیریت پسماند کمپینگ‌ها، استقرار ایستگاه‌های تفکیک و فرهنگ‌سازی در مبادی ورودی شهرها می‌تواند بخشی از بحران را کاهش دهد.
ه) همکاری منطقه‌ای و استفاده از تجارب موفق ایجاد هم‌افزایی میان استان‌های شمالی، بهره‌گیری از تجارب کشورهای موفق مانند ترکیه، ژاپن و آلمان در زمینه مدیریت پسماند و حتی ورود سرمایه‌گذاران خارجی می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.
✓سخن پایانی
اگر امروز کاری نکنیم بحران زباله در شمال ایران، زخم کهنه‌ای است که هر سال عمیق‌تر می‌شود. اگر امروز اقدامی جدی، ملی و فوری برای درمان آن صورت نگیرد، فردا نه از شمال سرسبز چیزی خواهد ماند، نه از آب پاک، نه از خاک حاصلخیز و نه از گردشگری پررونق. مسئولیت این بحران تنها بر عهده شهرداری‌ها یا مردم محلی نیست؛ این یک مسأله ملی است که آینده محیط‌زیست ایران را رقم می‌زند.
