گرمابه ای که خاک می خورد! / چرا حمام کوات جزو آثار ثبتی نمی شود؟

تیرنگ نیوز – مجید ساجدی فر: «ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست‌وشو، به ساخت گرمابه پرداختند». اردشیر خورشیدیان رئیس انجمن موبدان ایران.

باستان‌شناسان معتقدند که ساخت حمام‌های عمومی در ایران قدمتی تقریبا ۳ هزارساله دارد به طوری که در عهد هخامنشی، حمام‌کردن و شست‌وشوی بدن در همه شهرهای ایران رایج بوده چون علاوه بر پاکیزه شدن تن، یک آیین مذهبی هم محسوب می‌شده وغسل کردن یکی از شرط‌های شرکت در مراسم بوده.

این است که علاوه بر کاخ شاهی تخت جمشید، در شهرهای دوردست و روستاهای قدیمی نیز نشانه‌هایی از وجود حمام پیدا می‌کنند.

بعد از ورود اسلام به ایران، شاهان ایرانی به ساخت حمام‌های عمومی در نقاط مختلف ادامه دادند به طوریکه در شهر اصفهان بیش از ۲۷۰ حمام عمومی فقط در زمان صفویان ساختند و پس از آن، این کار در زمان قاجار و پهلوی ادامه یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی گسترش یافت و در سال‌های اخیر حمام‌های خانگی جایگزین حمام‌های عمومی شد.

هنوز در برخی از شهرها و روستای مازندران حمام خزینه‌ای قدیمی وجود دارد که فقط تعداد کمی از آنها از گزند تخریب درامان مانده‌اند.

تعداد بسیار کمی از آنها مربوط به دوره صفوی (حمام شاه‌عباسی روستای آب‌گرم آمل، حمام یوسف‌میرزای بابل) و بقیه مربوط به دوران قاجار (حمام کندلوس، حمام تیلک، حمام وری و… ) هستند.

حمام‌های دیگری بوده‌اند که در اثر بی‌توجهی و غفلت، توسط عوامل انسانی – اهالی یا مسئولین- تخریب شده‌اند (مثل حمام گبری کیاسر که – به نقل از چهاردانگه نیوز- بجای آن شرکت تعاونی ساخته‌اند!) چون آثار تاریخی و حفظ آن برای مردم مازندران حتی ایران، ارزشمند نبوده و می‌توان گفت هنوز هم نیست.

در بخش کهن چهاردانگه مازندران، نیز حمام خزینه‌ای قدیمی وجود دارد که اکثر آنها در میان بی‌توجهی، تاکنون ویران شدند یا اگرهنوز پابرجا باشند جایگاهی بالاتر ازمحل جمع‌آ‌‌وری و دفن زباله‌ ندارند!

اگرچه بخش‌های کوچکی از سقف حمام خزینه‌ای روستای کوات فرو ریخته، اما بنای اصلی آن با سماجت هرچه تمام‌تر پابرجاست. این حمام که زیربنایی حدود ۱۵۰ متر دارد در غرب روستای کوات (پایین دست درخت قدیمی چنار و ۳۰۰ متری امامزاده شمس‌الدین) واقع شده است.

برخی اهالی و ریش سفیدان کوات معتقدند این حمام مربوط به ساکنان قدیمی روستا و قبل از وقوع زمین لرزه در بیش از ۵۰۰ سال قبل است اما میراث فرهنگی ساری آن را مربوط به دوران قاجار (بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال قبل) می داند.

بسیاری از حمام‌های مربوط به دوران قاجار در مازندران تخریب شده اند ولی حمام خزینه ای کوات به دو دلیل عمده، هنوز پابرجاست یکی این که این حمام، تا اوایل پیروزی انقلاب مورد استفاده قرار می‌گرفته وهمین استفاده مداوم و ترمیم‌های احتمالی، مانع ویرانی و تخریب آن می‌شد.

دوم اینکه نحوه ساخت حمام به گونه‌ای‌ست که پایین‌تر از سطح زمین قرار داشته و از ۳ طرف با خاک محصور بوده یعنی سقف آن تقریبا هم‌سطح زمین است و جالب اینکه طرف چهارم (سمت ورودی آن) نیز با توجه به دیوار حفاظ و سردری که داشته (مطابق ساخت حمام‌های قدیم که ورودی حمام را به سمتی می‌گرفته‌اند که از باد و بوران در امان باشد)، همچنان سالم مانده، در واقع برای  دیوارهای این بنا از ۴ طرف راهی برای ریزش و تخریب وجود نداشت و اگر این ۲ عامل نبود احتمال ویرانی آن تردید ناپذیر بود!

ولی سقف این بنا چون حفاظی نداشت در اثر باران و برف‌های سال‌های متمادی، هم‌چنین به واسطه پاخورشدن به‌خاطر هم‌سطح بودن با زمین آسیب دید و بخشی از آن فرو ریخت.

نمای داخلی ساختمان همانطور که در تصاویر پیداست به شکل معماری اصیل ایرانی با ساروج یا جنسی شبیه آن ساخته شده، به‌ گونه‌ای‌که آهک، گل رس، زغال درخت اَوِرس، پی بز، زرده تخم مرغ و… را باهم مخلوط می کردند و برای دوام بنا مورد استفاده قرار می‌دادند. مطمئنا نیاز بود کف و دیواره خزینه، محکم‌تر از دیواره و سقف حمام باشد، چرا که می‌بایست در مقابل  حرارت آتش و گرمای آب مقاوم باشد و علاوه بر آن، سرما و یخبندان زمستان‌های سرد و برف‌های طولانی سالیان پیش و انبساط و انقباظ محیط را، تحمل کند.

ساختمان حمام به‌گونه‌ای بود که ورودی آن، سایبان یا پناهگاهی ساخته بودند که مانع ورود برف و باران به داخل راهرو می‌‍شد. راهرو نیزبه طول حدودا ۵/۲متر به صورت نیم‌دایره به داخل رختکن راه داشت. علت قوس و انحنای راهرو، جلوگیری از ورود سرما به داخل رختکن (که نیمه گرم و نسبتا خشک بود) هنگام باز و بسته شدن درب ورودی بود.

وسط رختکن حوض آب کوچکی داشت که برای شستشوی پا هنگام خروج از حمام از آن استفاده می شد و دور حوض نیز سکوهای سنگی جهت انداختن لنگ و وسایل حمام وجود داشت و استادحمامی در کنار یکی از آن سکوها یا بالای یکی از سکوها می‌نشست و جعبه دخل را هم بغل دستش می‌گذاشت.

از رختکن وارد قسمت اصلی حمام، اتاق شستشو (به زبان اهالی: تن‌شورون) می‌شدند. خزینه حمام در این اتاق قرار داشت و فرد با عبور از یکی دو پله وارد آن می‌شد. عمق خزینه کمی پایین‌تر از گردن یک انسان معمولی، و طول و عرض آن ۵/۲ در ۴ متر و گنجایش آن حدود ۸ هزار لیتر بود.

ته خزینه ظرف فلزی دایره‌ شکلی وجود داشت که به آن «دِز» می ‌گفتند و به شکل (لَگن) بود و حدود ۱۲۰ لیتر آب گنجایش داشت. زیر دز، «گلخن» یا آتشخانه قرار داشت که از بیرون اتاقکی داشت و با قرار دادن هیزم داخل آن، آتش می‌افروختند تا آب گرم شود. در واقع دِز بین آب و آتش قرار داشت، به‌ گونه‌ای بود که در مقابل حرارات آتش به زودی آب داخل دِز جوش می‌آمد و باعث گرم شدن آب همه بخش‌های خزینه می‌شد و مورد استفاده عموم قرار می‌گرفت.

آب مورد نیاز خزینه از آب چشمه که از طریق چند قنات قدیمی در جایی که به آن «کِله» می‌گفتند جمع می‌شد و به وسیله یک جوب مخصوص راهی خزینه حمام می‌شد. معمولا خزینه را شبانه پر می‌کردند تا اهالی در طول روز با مشکل کم‌آبی برای آشامیدن و شست‌وشوی لباس و … مواجه نشوند.

سقف اتاق‌های حمام، گنبدی شکل و دارای نورگیرهایی بود که به وسیله دریچه‌هایی بسته می‌شدند تا بدین ترتیب فقط نور آفتاب به داخل حمام بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری کند و حمام به صورت طبیعی روشن شود.

امروزه که بخشی از سقف آن فرو ریخته فقط یک نورگیر آن باقی است. برای روشنایی حمام نیز علاوه بر نورگیرهای سقفی، در ابتدا از پی حیوانات، بعد هم تا مدتی از شمع و در ادامه هم از چراغ‌موشی، فانوس (به زبان اهالی فنر) و گردسوز استفاده می‌شد.

مطابق رسم سایر حمام‌های آن روزگار، یکی از آداب این بوده که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت ۸ صبح، حمام می‌گرفتند و بعد از آن در اختیار زنان بود و آن‌ها چون یکی دو کودک را برای شست‌و‌شو به همراه می‌آوردند گاها چند ساعت حمام‌گرفتن آن‌ها طول می‌کشید. احترام به بزرگ‌تر در حمام نیز با آداب خاص خود رعایت می‌شد و فرد تازه وارد برای احترام به بزرگ‌ترها، فورا به خدمت‌شان می‌رفت و یک ظرف آب برسر آنها می‌ریخت یا اینکه کیسه یا لیف و صابون را به اصرار از دستشان می‌گرفت و پشتان را کیسه می‌کشید یا صابون می‌زد و در پایان باز بر سر آنها آب می‌ریخت و به این ترتیب چند نفر در روزهای شلوغ، پشت بزرگترها را کیسه می‌کشیدند. بنابر‌این شست‌وشو به این شیوه، به مراتب طولانی‌تر از شست‌وشو در حمام‌های خانگی امروزی است.

از آداب دیگر این بود که در عروسی‌ها که ۳ روز به طول می‌انجامید حمام را اختصاصی می‌کردند و عروس و داماد هرکدام جداگانه ۲ بار به حمام می‌رفتند یکی شب عروسی کوچک (خوردعروسی) که به آن «خلوت‌حمام» می‌گفتند و عروس و داماد به نظافت خود می‌پرداختند و دیگری بعد از مراسم «سرتراشون» در عروسی بزرگ یا اصلی (گَت‌عروسی). به این ترتیب بود که ابتدا داماد به همراه دوستانش با شادی و شعر و آواز محلی، داخل حمام می‌رفت و طی مراسمی، دلاک او را شست‌وشو می‌داد و در پایان در رختکن، همراه با آداب خاصی، لباس دامادی بر او می‌پوشیدند.

لباس داماد لباس مخصوصی بود که به آن «اَلجه» می‌گفتند و الجه لباسی یکسره بود شبیه آنچه که بعدها به لباس قاجاریان معروف شد و آن لباس مخصوص، معمولا نزد کدخدا یا یکی از بزرگان محل بوده و قبل عروسی، خانواده داماد از وی عاریه (امانت) می‌گرفتند و یک هفته بعد از عروسی با یک هدیه کوچک به‌عنوان شیرینی به او باز‌می‌گرداندند. بعد از حمام‌گرفتن داماد، مراسم حمام عروس نیز با آداب خاص خود برگزار می‌شد و…

متاسفانه این حمام خزینه ای (چه مربوط به دوران قاجار باشد چه قبل از آن) در لیست آثار ثبتی میراث فرهنگی شهرستان ساری قرار ندارد و در بین 97 اثر ثبت شده این شهرستان  نامی از حمام خزینه‌ای کوات به چشم نمی‌خورد!

از آنجا که این حمام در مسیر باداب سورت قرار دارد با  ترمیم بخش فرو ریخته سقف و برخی اقدامات دیگر که هزینه چندانی هم ندارد، می‌تواند به عنوان یک اثر فرهنگی مورد بازدید عموم قرار گیرد.

کاش میراث مان را قدر بدانیم، کشورهای دیگر با ساختن بناهای مصنوعی و کاذب، جذب گردشگر و کسب درآمد می‌کنند اما در استان ما، زیباترین آثار طبیعی و تاریخی به آسانی و درمیان بی‌تفاوتی مسئولان و مردم یکی پس از دیگری تخریب می‌شوند و علیرغم تاکید و توصیه دلسوزان، اتفاق خاصی نمی‌افتد.

امیدواریم با کمک مسئولان مربوطه و رسانه‌ها، نگهداری و حفظ آثار تاریخی و ملی در جامعه نهادینه شود و دیگر شاهد تخریب، گمنامی و فراموشی هیچ اثر تاریخی نباشیم.