پار بُوردِه امسال اِنِه
پار بُوردِه امسال اِنِه
لال شو در مازندران برابر با ۱۲ آبان ماه برگزار شد که به آن «تیرماه سیزده شو» گفته می‌شود و آن را سالروز حماسه معین کردن مرز ایران با تیر رها شده از کمان آرش می‌دانند و به ثبت ملی نیز رسیده است.

 

تیرنگ:

لال شو در مازندران برابر با ۱۲ آبان ماه برگزار شد که به آن «تیرماه سیزده شو» گفته می‌شود و آن را سالروز حماسه معین کردن مرز ایران با تیر رها شده از کمان آرش می‌دانند و به ثبت ملی نیز رسیده است.

تیرماه سیزده شو به «لالی شو» معروف است و با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده گانه جشن گرفته می‌شود.

جشن تیر ماه سیزده شو، همان جشن معروف ایرانیان باستان است که در تاریخ باستانی طبری مصادف با دوازدهم آبان ماه می‌شود.

در رابطه با تاریخچه این جشن نیز روایات مختلفی وجود دارد. برخی پیروزی کاوه بر ضحاک و جشن مهرگان را مبنای جشن می‌دانند.

مراسم «تیرماه سیزه شو» هنوز علاوه بر استان مازندران در بخش‌هایی از دیار البرز، گیلان، گلستان، سمنان و تهران نیز برگزار می‌شود.

✓ بازی «لالِ شو»

در گذشته و در ساعات غروب تیرما سیزده، جوانان روستا با در دست داشتن چند تَرکِه چوب بلند با کیسه‌ای که به انتهای آن بسته شده است، همراه با کودکان به درب خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به درب خانه‌ها و لال‌بازی و شعر «لال بیَمو، لال بیَمو، پارسال و پیرار بیَمو، چِل بَزِن دیگه بَزِن، لال اِنِه لالَک اِنِه، سالو ماه ارزون بوه، لال مار رسوا نَوِ، لال اِنِه لالَک اِنِه، پار بُوردِه امسال اِنِه» را سر داده و از صاحب خانه تقاضای هدیه می‌کنند و صاحب خانه نیز اغلب به آن‌ها برنج، پول، میوه و شیرینی می‌دهد.

شُگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر برنامه‌های مخصوص این جشن است، به طوری که در این شب، شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می‌کند و مانند لال‌ها با کسی حرف نمی‌زند.

این شخص که او را لال، لالِ مار و لالِ شیش می‌گویند با همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و ترکه‌ای که در دست دارد، ضربه‌ای به ساکنان خانه می‌زند.

مازندرانی‌ها، آمدن لال را به خانه و کاشانه خود به فال نیک می‌گیرند و باور دارند که «لال» هر کس را بزند تا سال دیگر مریض نمی‌شود.

✓ تنقلات مخصوص شب تیرماه سیزده شو

مهمترین بخش جشن تیرماه سیزده شو در مازندران، آماده کردن 13 نوع خوراکی و خوردن آن در طول شب به همراه جشن است.

در این شب انواع شیرینی ها، تنقلات و میوه‌ها همانند پشت زیک (تهیه شده از شیرۀ خرمالوی وحشی، مغز گردو، کنجد و شکر، پیسه گنده، تهیه شده از مغز پودر شدۀ گردو، برنج، آرد برنج، شکر یا عسل و…) همچنین میوه‌ها و تنقلاتی مانند انار، پرتقال، خربزه، هندوانه، ازگیل (کِنِس)، گندم بِرِشته، کشمش، گردو، تخمه، شاهدانه، سنجد، حلوا و نخودچی تهیه و خورده می‌شود.

در جای جای مازندران به این‌ خوراکی ها «خارچیک» به معنی چیز خوب گفته می‌شود و در سنگسر از سیزده ماده غذایی مثل گوشت، آب، سبزی، برنج، عدس، نخود و نمک غذایی درست می‌کنند که به آن «سیزده چی» می‌گویند.

در این شب، افزون بر خوراکی‌هایی که مناسب میهمانی است بنا بر رسم، خوراکی‌های ویژه‌ای نیز تدارک دیده می‌شود و برخی نیز برای این جشن خوراکی‌هایی همچون «کاچی» نوعی حلوا، و «کماج» تهیه می‌کنند و افراد خانواده با جمع شدن در کنار یکدیگر گردو، سنجد، شیرینی، میوه و چای می‌خورندـ

✓ وجه اشتراک تیرماسیزه‌شو با تیرگان

کارشناس و پژوهشگر فرهنگ بومی نیز جشن تیره ماه سیزده‌شو، را یکی از جشن‌های مهم مازندران بیان می‌کند و می‌گوید: برخی تاریخ‌نویسان این جشن را به حماسه آرش کمانگیر نسبت می‌دهند که بر اساس تقویم رسمی در ۱۳ تیر خورشیدی برگزار می‌شود. آن‌ها در نگاه اسطوره‌شناسی به این جشن نگاه می‌کنند و آن را به درآمدن تیشتر یا طلوع ستاره نسبت می‌دهند

وی می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین منابعی که در آن‌ها از جشن تیرگان یاد شده مربوط به ابوریحان بیرونی است که در کتاب‌های «التفهیم» و «عناصرالباقیه» از این جشن تعریف حماسی دارد. این جشن نقاط مشترک زیادی با جشن تیرگان دارد در سیزدهمین روز از ماه تیر خورشیدی برای ستایش ۲ ایزد آب جشن برپا می‌شد.

این شاعر و نویسنده با اشاره به ویژگی‌های این جشن در مازندران اظهار می‌کند: این جشن بیشتر در نقاط کوهستانی آمل، سوادکوه، کوهستان‌های رامسر، تنکابن و چهاردانگه ساری برگزار می‌شد. کلیت جشن در این مناطق یکسان است، اما خرده‌تفاوت‌هایی نیز وجود دارد. مثلا مردم کوهستان‌های تنکابن بر این باورند که باید ۱۳ خوراکی در سفره دور همی این شب وجود داشته باشد.

حسن‌نژاد مهم‌ترین بخش «تیرماه‌سیزه‌شو» را آیین «لال شیش» بیان می‌کند و می‌گوید: «لال شیش» چوب نازک از درخت تیر یا توت است که لال‌ وقتی به خانه‌ها می‌رود به عنوان تبرک آرام به مردم می‌زند. به دختر دم بخت تا بختش باز شود یا به درخت نابارور تا باردهی داشته باشد.

او با بیان این‌که این چوب نماد تیر آرش است، تصریح می‌کند: کسی که نقش لال را بازی می‌کند به یاد آرش که برای انجام آن کار مهم و تعیین مرز روزه سکوت گرفته بود ساکت می‌شود. به اصطلاح لال می‌شود. بنابراین می‌توانیم عنصر اصلی نمایش را با موضوع روزه سکوت آرش تطبیق دهیم. «لال» با پوشاندن و سیاه کردن چهره خود با شعرهایی که فردی به نام «لالِ مار» -مادرِ لال- می‌خواند در حالی که کیسه‌ای در دست دارد به در خانه‌ها می‌رود و صاحبخانه نیز به آن‌ها هدیه می‌دهد.

سرپرست گروه آیینی زندگی مازندران با اشاره به رسوم این جشن اظهار می‌کند: در هر نقطه از مازندران متناسب با نوع مواد اولیه خوراکی‌هایی برای این شب تهیه می‌کنند. از جمله گندم برشته، بادونه، بشت‌زیک، ماکِلمه، انواع میوه و تنقلات. اما مهم‌ترین خوراکی‌های این شب پیسّه گِنده، بادونه، بشت‌زیک و کماج است.

حسن‌نژاد درباره فال‌هایی که در این شب مرسوم است، می‌افزاید: در غرب مازندران یک ظرف مسی را با آب چشمه‌های مختلف پر می‌کردند و داخل آن انگشتر و سنجاق می‌انداختند و به نام هر کسی از داخل ظرف مسی شیئی بیرون می‌آورند. یا فال سکه در پلو، فال حافظ و فال گردو. این شب‌نشینی‌ها همراه با موسیقی محلی، خاطره‌گویی، قصه‌گویی و امیری‌خوانی و لَلِـه‌وانوازی بود.

این کارشناس و پژوهشگر فرهنگ بومی، جشن تیرماه‌سیزه‌شو را یک رسم مهم فرهنگی چندهزارساله در مازندران توصیف می‌کند و می‌گوید: جشن تیرِماه سیزه‌شو به عنوان جشن ملی و جشن محلی مردم مازندران همچنان در برخی مناطق برگزار می‌شود. خوشبختانه برخی بچه‌های نسل جدید هم با این‌که در فضای مدرنیته قرار دارند همچنان این جشن را گرامی می‌دارند. اگر چه تغییراتی شکل گرفت که این موضوع طبیعی است، ولی این بهانه چندین هزار ساله باقی ماند و لازم است که بیشتر برای احیا و ترویج این بهانه‌های فرهنگی و مناسب و اصیل شادمانی گام برداشته شود.