تیرنگ، محمد جواد نوری – کارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و مدرس سواد رسانه
با سومین بخش از سلسله مباحث آموزش سواد رسانه در خدمت شما هستم. در این بخش، قصد دارم به مبحث نشانه شناسی بپردازم. ابتدا با تعریف نشانه شروع می‌کنیم. نشانه چیزی است که بر چیز دیگری دلالت می‌کند. به بیان ساده، هر چیزی که بتواند معنا را منتقل کند، نشانه نامیده می‌شود. به بیان دیگر ما یک صورت داریم که به آن نشانه می گوییم و یک مفهوم. صورت چیزی است که حس می‌کنیم، مانند دیدن، شنیدن یا لمس کردن. مفهوم، معنایی است که از آن صورت دریافت می‌کنیم. نشانه باید به وسیله حواس انسان قابل درک باشد، اما مفهومی که نشانه بر آن دلالت می‌کند، لزوماً نیازی به قابل حس بودن ندارد. این مفهوم می‌تواند مادی، ذهنی، واقعی، خیالی، طبیعی یا مصنوعی باشد.
نشانه‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند: نماد، نمایه و شمایل.
1. نماد: نشانه‌هایی هستند که بین صورت و مفهوم رابطه قراردادی وجود دارد. این رابطه از قبل به ما آموزش داده شده است. برای مثال، کلمات و جملات نماد هستند زیرا باید قبل از استفاده، معنای آن‌ها را یاد بگیریم. پرچم‌ها نیز نماد هستند زیرا باید از قبل بدانیم که هر پرچم به چه کشوری تعلق دارد.
2. نمایه: نشانه‌هایی که بین صورت و مفهوم رابطه علی وجود دارد. برای مثال، دیدن دود نشان‌دهنده وجود آتش است. در اینجا، دود نشانه‌ای است که دلالت بر آتش دارد. این رابطه علی است زیرا علت به وجود آمدن دود، آتش است. یا وقتی فردی تب دارد، این تب نشانه‌ای است که نشان می‌دهد حرارت بدن او بالا رفته است
3. شمایل: نشانه‌هایی که بین صورت و مفهوم نوعی شباهت ظاهری وجود دارد. برای مثال، وقتی نقاشی یک حیوان مانند خرگوش را مشاهده می‌کنید، این نقاشی شما را به یاد خرگوش واقعی می‌اندازد. بین نقاشی و مفهوم خرگوش، رابطه قراردادی وجود ندارد و نیازی به آموزش از قبل نیست. این رابطه بر اساس شباهت ظاهری است
در نشانه شناسی ما بیشتر با نمادها سر و کار داریم. در بخش قبلی درباره تفکر انتقادی صحبت کردیم و اشاره کردیم که یکی از کارگاه‌های آموزشی که می‌تواند به ما کمک کند تا تفکر انتقادی داشته باشیم، کارگاه نشانه‌شناسی است. شناخت نمادها به ما کمک می‌کند تا بتوانیم تصاویر، فیلم‌ها و اتفاقات را تحلیل کنیم. در رسانه‌ها، پیام‌هایی که مشاهده می‌کنیم، اغلب حاوی نمادهایی هستند که توسط فرستنده پیام استفاده شده‌اند. اگر با این نمادها آشنا باشیم، می‌توانیم پیام‌ها را به راحتی تحلیل کنیم و تحت تأثیر هر پیامی قرار نگیریم.
نمادها مهمترین نوع نشانه‌ها هستند و نیاز به آموزش دارند. بین صورت و مفهوم یک رابطه قراردادی وجود دارد که باید آن را کشف کنیم. اگرچه نمی‌توانیم با همه نمادها آشنا شویم، اما شناخت نمادهای رایج در پیام‌های رسانه‌ای به ما کمک می‌کند تا تحلیل بهتری داشته باشیم.
کتاب “نمادها سخن می‌گویند” نوشته زهره آیت‌اللهی، سعیده ساروخانی و مژگان حضوری، توسط انتشارات عترت نو منتشر شده است. این کتاب را می‌توانید به صورت رایگان از سایت کتابراه تهیه و مطالعه کنید. در این کتاب، به برخی از نمادها اشاره شده و دسته‌بندی‌هایی از نمادها ارائه شده است.
برای مثال، اشکال هندسی مانند دایره، مربع و مثلث هر کدام می توانند نماد باشند.
• دایره: نماد کمال، بی‌نهایت و وحدت.
• مربع: نماد ثبات، نظم و زمین.
• مثلث: نماد تعادل، تغییر و سه‌گانگی (مانند گذشته، حال و آینده).
همچنین، گیاهانی مانند درخت سرو، نخل و زیتون.
• درخت سرو: نماد جاودانگی و استقامت.
• نخل: نماد پیروزی و صلح.
• زیتون: نماد صلح و باروری.
در مورد حیوانات نیز، هر کدام از حیوانات مانند گاو، عقاب، پاندا، بز، خرس نیز می توانند نماد باشند.
• گاو: نماد قدرت و باروری.
• عقاب: نماد آزادی و قدرت.
• پاندا: نماد صلح و دوستی.
• بز: نماد سرسختی و استقلال.
• خرس: نماد قدرت و حمایت.
رنگ‌ها نیز می توانند نماد باشند؛ مثلاً رنگ قرمز، آبی، زرد، نارنجی و سبز.
• قرمز: نماد عشق، انرژی و خطر.
• آبی: نماد آرامش، اعتماد و وفاداری.
• زرد: نماد خوشبختی، انرژی و احتیاط.
• نارنجی: نماد خلاقیت و اشتیاق.
• سبز: نماد رشد، طبیعت و سلامتی.
اعداد نیز می‌توانند نماد باشند؛ مثلاً عدد یک، شش، نه، ۱۳، ۶۹، ۶۶۶.
• عدد یک: نماد یگانگی، آغاز و رهبری.
• عدد شش: نماد هماهنگی، عشق و خانواده.
• عدد نه: نماد تکامل و پایان یک چرخه.
• عدد ۱۳: در برخی فرهنگ‌ها نماد بدشانسی و در برخی دیگر نماد تغییر و تحول.
• عدد ۶۹: نماد تعادل و هماهنگی (به دلیل شکل آن که دو عدد ۶ و ۹ به صورت متقابل قرار گرفته‌اند).
• عدد ۶۶۶: در فرهنگ‌های مسیحی نماد شیطان و شرارت.
برخی از اشکال خاص و تصاویر مانند پرچم‌ها نیز نماد هستند.
• پرچم‌ها: نماد هویت ملی، تاریخ و ارزش‌های یک کشور.
مکان‌های خاص مانند اهرام مصر، کاخ کرملین و آبشار نیاگارا نیز نماد هستند.
• اهرام مصر: نماد قدرت، جاودانگی و دانش باستانی.
• کاخ کرملین: نماد قدرت سیاسی و تاریخ روسیه.
• آبشار نیاگارا: نماد زیبایی طبیعی و قدرت طبیعت.
شخصیت‌ها و مشاهیر نیز می‌توانند نماد باشند؛
مثلاً نلسون ماندلا نماد مبارزه با نژادپرستی و گاندی نماد صلح و آشتی است.
برخی از نمادها نیز در فرقه‌های انحرافی استفاده می‌شوند؛
مثلاً صلیب وارونه، پنج ضلعی وارونه، ستاره صبح، پنتاگرام، عدد ۶۶۶، چشم شیطان و سر بز از جمله نمادهای شیطان‌پرستی هستند.
همچنین، پرچم رنگین‌کمان نماد همجنس‌گرایان است.
