تیرنگ:
دریای خزر (بزرگترین دریاچه جهان) با وسعت ۳۷۶،۰۰۰ کیلومتر مربع و خط ساحلی هفت هزار پانصد کیلومتر در شمال کشور قرار دارد و توسط کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان ، جمهوری ترکمنستان و قزاقستان احاطه شده است. سطح آب دریا به طور متوسط حدود ۲۸ متر پایین تر از دریای آزاد است، بنابر این برای ذکر تراز آب از علامت منفی استفاده می شود. همچنین محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه و هزار و ۳۳۲ گونه جانوری و محل زیست و رشد مرغوبترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است. در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زندگی می کند که فک خزری نامیده میشود.
اما چند سالی است که کاهش تراز آب دریای خزر یا همانطور که مردم عادی میگویند پایین رفتن یا پسروی سطح آب دریا سوالات زیادی را در اذهان مردم عادی و حتی مسئولان ایجاد کرده است. در حالیکه طی دهههای ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بالاآمدن آب دریا نیز موجب خسارتها و نگرانیهای شده بود این بار عقب رفتن آب دریا همان نگرانیها را پدید آورده است.
ایجاد چالش در زیرساختها، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی و به گل نشستن زیرساختها و تاسیسات آبی مستقر در ساحل، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر مانند تالاب ها و خلیج ها افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا، برهم خوردن تعادل زیستی در این پهنه و آثار منفی بر آبخوانهای ساحلی برخی از تبعات عقبنشینی است.
✓خزر نمی میرد
فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکا بیان داشت: دریای خزر با عمق یک هزار و ۳۵ متر تحت هیچ شرایطی همانند دریاچه ارومیه خشک نمی شود.
دکتر عزیر عابسی اظهار داشت: سطح آب دریاچه ی ارومیه بین سه تا ۶ متر بود و دریای خزر که به اندازه ی پنج برابر خلیج فارس آب دارد هرگز خشک نخواهد شد.
وی ادامه داد: هر چند پسروی آب خزر به خصوص در شرق این دریا در گلستان تا کیلومترها به سمت دریا پیش می رود اما خزر خشک نخواهد شد.
وی اظهار داشت: دریای خزر دارای ۲ چاله ی آب در قسمت میانه و جنوبی دریا می باشد که بحث خشک شدن این دریا به طور کامل منتفی است.
این استاد صاحبنظر محیط زیست کشور این را هم گفت که نوسانات آب دریاچه ها دلایل مختلفی دارد که بهم خوردگی تراز آب مهمترین عامل ناترازی است.
✓ ولگا، علت اصلی پسروی
این دانش آموخته رشته محیط زیست از آمریکا در ادامه تصریح کرد که با توجه به اینکه ولگا به عنوان بزرگترین رودخانه اروپا ۸۴ درصد آب دریای خزر را تامین می کند احداث سطح های مختلف در سال های اخیر علت اصلی ناترازی آب دریای خزر است.
عابسی اضافه کرد: تبخیر آب در همه دریاچه های جهان بیشتر از بارشی است که بر سطح دریاچه می بارد و خزر هم از این بیلان بارش و تبخیر منفی مستثنی نیست.
وی اظهار داشت: شواهد موجود نشانگر آن است که پسروی های آب خزر ادامه دار خواهد بود و تا ۲۰ سال آینده به خصوص در شرق مازندران و استان گلستان کیلومتر ها ساحل به سمت دریا پیشروی خواهد کرد.
وی با بیان این مطلب که بدون تردید تا ۲۰ سال آینده وضعیت خلیج گرگان و میانکاله بدتر از شرایط فعلی خواهد شد، بیان کرد: هر طرحی برای جلوگیری از پسروی خزر اتخاذ می شود باید با مطالعه به یک سیاست ورزی تبدیل شود.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: دریاچه های جهان در طول تاریخ دچار نوسانات زیادی خواهند شد همانگونه که در دهه ۶۰ آب دریای خزر به گونه ای بالا آمد که بسیاری از شهرک های ساحلی را بلعید و به ناچار وزارت کشور طرح های بزرگی برای ایجاد موج شکن و سنگ چین در ساحل ایجاد کرد.
اعضای هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوسشناسی و علوم جوی نیز در این زمینه به طور مستمر تحقیق و بررسی و نتایج آن را در نشریات علمی چاپ کرده و در اختیار محققان قرار میدهند. حمید علیزاده لاهیجانی عضو هیات علمی پژوهشگاه که در این زمینه پژوهشهایی دارد، در گفتوگویی ضمن تایید کاهش ۴۵ سانتیمتری سطح آب دریای خزر در دو سال معتقد است این امر به دلیل کاهش سطح ورودی به این پهنه دریایی و افزایش سطح خروجی آب رخ داده است.
وی البته تاکید دارد این امر موجب مخاطرات زیستمحیطی برای دریای خزر خواهد شد و حل آن تنها به دست یک کشور ممکن نیست؛ بلکه ۵ کشور دارای ساحل و ۸ کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند.
دکتر حمید علیزاده لاهیجانی در این گفتوگو اظهار داشت: یکی از مهمترین دلایل تغییر تراز آب دریای خزر به دلیل نبود تعادل بین آب ورودی به دریا و آب خروجی از دریا است. آب ورودی به دریا بیشتر از رودخانهها، بارش روی دریا و آب زیرزمینی تامین میشود.
وی افزود: خروج آب از دریای خزر از طریق تبخیر از سطح دریا و خلیج های حاشیه آن انجام میشود. هنگامی که تبخیر بیشتر از آب ورودی به دریا باشد، تراز آب دریای خزر پایین میآید و هنگامی که آب ورودی به ویژه رود ولگا به خزر بیشتر شود، تراز آب بالا میآید.
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوسشناسی و علوم جوی ادامه داد: روی همه رودخانههای بزرگ ورودی به دریای خزر سد ساخته شده است. حجم مفید همه سدها اکنون برابر با ۱۰۰ کیلومتر مکعب است؛ از این مقدار ۸۰ کیلومتر مکعب مربوط به ولگاست. آب برای کشاورزی، شرب و صنعت از سدها تامین میشود. مصرف کل آب در حوضه آبریز خزر حدود ۴۳ کیلومتر مکعب در سال است که ۴۲ درصد آن در حوضه ولگا و حدود ۵۰ درصد آب مصرفی سالانه در خزر جنوبی جمهوری آذربایجان، ایران، ترکیه، گرجستان، ارمنستان و ترکمنستان مصرف میشود.
✓نوسان ۳ متری تراز آب دریای خزر طی ۱۵۰ سال
به گفته علیزاده بر اساس اندازهگیریهای دستگاهی تراز آب یا خط آب با ساحل دریای خزر از سال ۱۸۸۰ میلادی تاکنون حدود ۳ متر نوسان داشته است. برای ۳ متر تغییر تراز آب (از منفی ۲۶ به منفی ۲۹؛ یعنی تراز آب دریای خزر در مقایسه با دریاهای آزاد از ۲۶ تا ۲۹ متر کمتر است)، حدود هزار و ۳۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا خارج شده که آب ورودی عمدتا از ولگا، رودخانههای دیگر و بارش روی دریا نتوانسته آن را جبران کند. همچنین برای کاهش حدود دو متری تراز آب در سال های اخیر حدود ۹۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا از طریق تبخیر سطحی خارج شده که آب ورودی باز هم نتوانسته آن را جبران کند.
معضل پسروی دریای خزر در صورت بی توجهی به این رخداد مهم به زیرساخت ها، فعالیت های دریایی و اقتصاد و صنعت گردشگری نیز آسیب جدی وارد می شود.